Rzeczpospolita Polska
WIADOMOîCI OG╙LNE
Pa±stwo w £rodkowej
Europie; stolica: Warszawa; powierzchnia: 312 685 km2; ludno£µ:
38,6 mln mieszka±c≤w (1996); jΩzyk urzΩdowy: polski;
jednostka monetarna: z│oty; god│o i barwy pa±stwowe: Orze│
Bia│y w koronie na czerwonym polu; hymn narodowy: Mazurek
D╣browskiego; £wiΩta narodowe: 3 maja - îwiΩto Narodowe
Trzeciego Maja - dzie± uchwalenia konstytucji ( 1791 ) oraz 11
listopada - Narodowe îwiΩto Niepodleg│o£ci ( 1918 ); graniczy
z Federacj╣ Rosyjsk╣ ( obw≤d kaliningradzki ), Litw╣,
Bia│orusi╣, Ukrain╣, S│owacj╣, Czechami i Niemcami;
d│ugo£µ granic 3582 km ( w tym morskich 528 km - Morze
Ba│tyckie ) ; dzieli siΩ na 49 wojew≤dztw, 2468 gmin i 853
miasta. Polska le┐y miΩdzy 54░50'N ( przyl╣dek Rozewie ) a
49░00'N ( szczyt Opo│onek w Bieszczadach ) oraz miΩdzy
14░07'E ( koryto Odry ko│o Cedyni ) i 24░08'E
( koryto Bugu ko│o Strzy┐owa ).
WARUNKI NATURALNE
Ukszta│towanie
powierzchni
Kraj nizinny, £rednia
wysoko£µ 173 m ( 75,1% powierzchni do 200 m ), najwy┐szy punkt
- 2499 m ( Rysy w Tatrach ) , najni┐ej po│o┐ony - 1,8 m
poni┐ej poziomu morza ( depresja w delcie Wis│y ) . W
p≤│nocnej czΩ£ci Pojezierza Po│udniowoba│tyckie (m.in.
Po│udniowopomorskie, Che│mi±sko-Dobrzy±skie, Wielkopolskie,
Lubuskie) i Pojezierza Wschodnioba│tyckie ( Litewskie, Mazurskie
) z rzeƒb╣ m│odoglacjaln╣ ( zlodowacenie ba│tyckie ) ; wa│y
moren czo│owych, m.in. pojezierza: Drawskie, Kaszubskie (
Wie┐yca - wysoko£µ 329 m ), Wzg≤rza Szeskie ( wysoko£µ do
309 m ), rozleg│e piaszczyste pola sandrowe z wydmami
£r≤dl╣dowymi ( r≤wniny: Augustowska, Mazurska, Bory
Tucholskie ), jeziora rynnowe ( Jeziorak, Wigry, Ry±skie, Gop│o
), morenowe ( îniardwy, Mamry ), wytopiskowe ( Ha±cza ) oraz
ozy i kemy. W £rodkowej czΩ£ci kraju Niziny îrodkowopolskie
(m.in. Po│udniowowielkopolska, îl╣ska, P≤│nocno- i
îrodkowomazowiecka) przechodz╣ce ku wschodowi w NizinΩ
P≤│nocnopodlask╣ oraz Polesie, a ku zachodowi - w Niziny
Sasko-úu┐yckie; rzeƒba staroglacjalna (zlodowacenie
£rodkowopolskie); charakterystyczne wysoczyzny morenowe (Wa│
Trzebnicki - wysoko£µ do 284 m, Wysoczyzna Siedlecka, Kaliska,
Rawska), r≤wniny peryglacjalne (zerodowane moreny denne), m.in.
r≤wniny: Wroc│awska, Radomska, torfowe zag│Ωbienia
bezodp│ywowe (pozosta│o£ci jezior polodowcowych). Wysoczyzny
pojezierne, r≤wniny denudacyjne, wysoczyzny morenowe rozciΩte
s╣ szerokimi pradolinami, kt≤rymi odp│ywa│y wody
topniej╣cego lodowca w czasie zlodowacenia £rodkowopolskiego
(R≤wnina Szprotawska, pradoliny: Wroc│awska, Wieprza) i
ba│tyckiego (Toru±sko-Eberswaldzka, Warszawsko-Berli±ska); w
pradolinach wydmy £r≤dl╣dowe, np. Puszcza Kampinoska,
miejscami bagna i torfowiska (Kotlina Biebrza±ska). Wybrze┐e
Morza Ba│tyckiego (pobrze┐a: Szczeci±skie, Koszali±skie,
Gda±skie) wyr≤wnane, z szerokimi pla┐ami, wa│ami wydmowymi
(úeba), mierzejami (Helska) i jeziorami przybrze┐nymi (Jamno,
úebsko, Gardno), miejscami klifowe (Wybrze┐e Trzebiatowskie,
Pobrze┐e Kaszubskie). W po│udniowej czΩ£ci Polski strefa
starych, zdyslokowanych w orogenezie alpejskiej g≤r i wy┐yn:
Sudety (înie┐ka, 1602 m), Wy┐yna îl╣sko-Krakowska (512 m w
pobli┐u Jerzmanowic), Wy┐yna Ma│opolska z G≤rami
îwiΩtokrzyskimi (úysica, 612 m), Wy┐yna Lubelsko-Lwowska z
Roztoczem (Wielki Dzia│, 390 m); rozwiniΩta rzeƒba krasowa
(zw│aszcza na Wy┐ynie Krakowsko-CzΩstochowskiej - 400 jaski±)
i lessowa (wy┐yny: Sandomierska, Lubelska). Na po│udniu,
wzd│u┐ granicy ze S│owacj╣, m│ode g≤ry fa│dowe Karpaty z
krystalicznym masywem wewnΩtrznym Tatr, oddzielone od wy┐yn
zapadliskiem tektonicznym z kotlinami: Sandomiersk╣ i
O£wiΩcimsk╣.
Klimat
Umiarkowany przej£ciowy,
pod wp│ywem mas powietrza: polarno-morskiego znad p≤│nocnego
Oceanu Atlantyckiego, podzwrotnikowo-morskiego z rejonu Azor≤w,
arktycznego znad Morza Arktycznego, polarno-kontynentalnego znad
p≤│nocnej czΩ£ci Europy Wschodniej oraz
podzwrotnikowo-kontynentalnego z po│udniowo-zachodniej Azji;
charakterystyczna zmienno£µ pogody i wahania w przebiegu p≤r
roku; £rednia temperatura w styczniu od 0-1░C na wybrze┐u i
zachodzie do -4,5░C, -5,5░C na p≤│nocnym wschodzie i -7░ w
g≤rach (Kasprowy Wierch, -8,4░C), w lipcu - od 16,5░C na
wybrze┐u do 19░C na Nizinie îl╣skiej i w Kotlinie
Sandomierskiej, w g≤rach 10░C (Kasprowy Wierch, 8,1░C); opady
najwy┐sze - w Karpatach - 1200-1500 mm (Kasprowy Wierch, 1629
mm), najni┐sze - w £rodkowej Polsce, zw│aszcza na Pojezierzu
Kujawskim, ok. 450 mm.
Wody. Terytorium Polski nale┐y w 99,7% do zlewiska Morza
Ba│tyckiego; sieµ rzeczna jest asymetryczna; stosunek dorzecza
lewego do prawego dla Wis│y przedstawia siΩ jak 27 : 73, dla
Odry - 30 : 70; wi╣┐e siΩ to z og≤lnym nachyleniem
powierzchni kraju ku p≤│nocnemu zachodowi oraz rozwojem rzeƒby
w trzeciorzΩdzie i czwartorzΩdzie; gΩsto£µ sieci rzecznej
zr≤┐nicowana - bardzo gΩsta w Karpatach i Sudetach (du┐e
zasilanie z opad≤w, s│abo przepuszczalne pod│o┐e, urozmaicona
rzeƒba), czterokrotnie rzadsza na wy┐ynach zbudowanych ze ska│
wΩglanowych; £nie┐no-deszczowy ustr≤j zasilania z dwoma
wysokimi stanami wody: na wiosnΩ (zanik pokrywy £nie┐nej i
lodowej) oraz w lecie (maksimum opadowe), ni┐≤wki w okresie
letnio-jesiennym w ca│ej Polsce, zim╣ w Sudetach, Karpatach i
na Wy┐ynie Lubelskiej; g│≤wne rzeki: Wis│a (1047 km) z
Narwi╣ i Bugiem oraz Odra (854 km, w Polsce 742 km) z Wart╣;
jeziora (ok. 9300 o powierzchni wiΩkszej ni┐ 1 ha) zajmuj╣ 1%
powierzchni Polski, g│. polodowcowe (83%), poza tym
przybrze┐ne, krasowo-bagienne (Polesie Zachodnie), g≤rskie
(Tatry - Morskie Oko, Karkonosze); najwiΩksze polskie jezioro -
îniardwy (113,8 km2), najg│Ωbsze - Ha±cza (108 m); sztuczne
zbiorniki retencyjne (Jezioro Soli±skie na Sanie, 472 km3 -
najwiΩksza pojemno£µ, Jezioro W│oc│awskie na Wi£le, 70,4
km2 - najwiΩksza powierzchnia); rzadka sieµ kana│≤w; liczne
ƒr≤d│a mineralne: solanki (Ko│obrzeg, Ciechocinek,
Inowroc│aw), wody siarkowe (Busko-Zdr≤j, Solec-Zdr≤j),
┐elaziste (Na│Ωcz≤w), szczawy (Krynica, »egiest≤w,
Polanica-Zdr≤j) oraz cieplice (Cieplice îl╣skie-Zdr≤j -
44░C, L╣dek-Zdr≤j - 29░C, Duszniki-Zdr≤j); deficyt wodny
(zw│aszcza Wzniesienia ú≤dzkie, Wy┐yna Katowicka).
Gleby
WiΩkszo£µ gleb Polski
zaliczana jest do tzw. gleb lekkich, niezbyt ┐yznych,
wymagaj╣cych obfitego nawo┐enia organicznego i mineralnego oraz
innych zabieg≤w agrotechnicznych; najpospolitsze w Polsce s╣
gleby: brunatnoziemne (brunatne i p│owe) - 37% powierzchni
kraju, bielicoziemne (bielice, bielicowe i rdzawe) - 26%,
zabagnione (gruntowo-glejowe i opadowo-glejowe) - 16%; do
naj┐yƒniejszych typ≤w gleb nale┐╣ wystΩpuj╣ce na
stosunkowo niewielkich obszarach czarnoziemy (m.in. wy┐yny:
Sandomierska, Lubelska, Roztocze), czarne ziemie (Kujawy, Nizina
îl╣ska), mady (»u│awy Wi£lane), rΩdziny (Wy┐yna
Krakowsko-CzΩstochowska, Niecka Nidzia±ska).
Stan £rodowiska
przyrodniczego
Polska nale┐y do kraj≤w o
znacznie zanieczyszczonym £rodowisku, niewsp≤│miernie du┐ym
do potencja│u przemys│owego kraju. Wiele czynnik≤w
gospodarczych, spo│ecznych, a zw│aszcza politycznych
powodowa│o, ┐e do ko±ca lat 80. XX w. stan £rodowiska
przyrodniczego systematycznie siΩ pogarsza│.
Stan powietrza atmosferycznego
Jest uwarunkowany przez
emisjΩ zanieczyszcze± do atmosfery z terytorium Polski,
transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne. Nadmierne
zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego wystΩpuje na ponad
20% powierzchni Polski. Czynnikami powoduj╣cymi taki stan s╣:
energetyka oparta na wΩglu kamiennym i brunatnym; rozwiniΩty,
lecz niedoinwestowany ekologicznie przemys│ surowcowy, niedob≤r
instalacji oczyszczaj╣cych gazy odlotowe, dynamicznie
rozwijajacy siΩ transport samochodowy (pojazdy i drogi),
op≤ƒnienia w rozwoju prawa ekologicznego oraz jego egzekucji.
Stan czysto£ci powietrza na G≤rnym îl╣sku zale┐y od emisji
zanieczyszcze± z krajowych ƒr≤de│ przemys│owych oraz ich
nap│ywu z Czech, a w po│udniowo-zachodniej Polsce - tak┐e z
Niemiec. Z terytorium Polski zanieczyszczenia s╣ transportowane
nad terytorium wschodnich i p≤│nocnych s╣siad≤w. Polska
nale┐y do kraj≤w wymieniaj╣cych zanieczyszczenia, tzn., ┐e
wielko£µ eksportu zanieczyszcze± jest zbli┐ona do wielko£ci
importu. Szacuje siΩ, ┐e w Polsce og≤lna emisja
zanieczyszcze± gazowych wynios│a 1994 co najmniej 10 mln t, w
tym SO2 - 2,6 mln t (1989 - 3,9 mln t, 1991 - 3,0 mln t), NOx -
1,1 mln t (1989 - 1,5 mln t, 1991 - 1,2 mln t), CO - 4,4 mln t,
lotnych substancji organicznych -1,7 mln t, amoniaku, NH3 - 384
tys. t, dwusiarczku wΩgla, CS2 - 20 tys. t, siarkowodoru, H2S -
9 tys. t i zwi╣zk≤w fluoru - 4 tys. t; dodatkowo emisja CO2
jest szacowana na ok. 400 mln t. Emisja py│≤w 1989-94
zmniejszy│a siΩ z 2,4 mln t do 1,4 mln t rocznie (redukcja ok.
42%). Przestrzenny rozk│ad emisji zanieczyszcze± jest bardzo
nier≤wnomierny - najwiΩkszy poziom osi╣ga ona na obszarach
du┐ych aglomeracji miejskich oraz w g│≤wnych okrΩgach
przemys│owych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja wystΩpuje w
wojew≤dztwie katowickim, gdzie na obszarze stanowi╣cym zaledwie
2,1% powierzchni Polski koncentruje siΩ a┐ 20-25% krajowej
emisji SO2, NOx i py│≤w; od wielu lat s╣ tu przekraczane
warto£ci dopuszczalnych stΩ┐e± wszystkich wa┐niejszych
zanieczyszcze± atmosfery, w tym metali ciΩ┐kich, tlenku wΩgla
i wΩglowodor≤w. Na obszarach zurbanizowanych, zw│aszcza przy
ruchliwych ulicach miejskich, wystΩpuje podwy┐szone w stosunku
do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stΩ┐enie szkodliwych
gaz≤w: CO i NOx, rzadziej SO2 oraz znaczny wzrost stΩ┐enia
CO2. W Krakowie i niekt≤rych miastach G≤rnego îl╣ska
wystΩpuje kwa£ny smog. Od pocz╣tku lat 90. obserwuje siΩ
zmniejszanie emisji zanieczyszcze± powietrza, co pocz╣tkowo
by│o spowodowane spadkiem produkcji przemys│owej, obecnie -
postΩpem w instalowaniu urz╣dze± ochronnych. Wzrasta liczba
urz╣dze± odpylaj╣cych i ich £rednia skuteczno£µ; powstaj╣
nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenk≤w
azotu. Ilo£µ zanieczyszcze± zatrzymanych i zneutralizowanych w
urz╣dzeniach oczyszczaj╣cych w przypadku py│≤w stanowi ok.
98% zanieczyszcze± wytworzonych, a w przypadku dwtlenku siarki -
ok. 26%.
Stan w≤d
Wody, kt≤re wed│ug kryterium fizykochemicznego mo┐na zaliczyµ
do I klasy czysto£ci, stanowi╣ ok. 3% │╣cznej d│ugo£ci
badanych rzek, wody II klasy - ok. 20%, wody III klasy - ok. 34%
d│ugo£ci rzek; reszta za£, tj. ok. 49% d│ugo£ci rzek, to
wody pozaklasowe, nie odpowiadaj╣ce normom. R≤wnie niedobra
jest jako£µ w≤d jeziornych. Ten wysoce niezadowalaj╣cy stan
jest wynikiem odprowadzania do odbiornik≤w (jezior i rzek)
znacznych ilo£ci £ciek≤w nieoczyszczonych. Budowa wodoci╣g≤w
na wsi wyprzedzaj╣ca budowΩ kanalizacji i oczyszczalni
£ciek≤w stanowi powa┐ne zagro┐enie dla w≤d podziemnych.
Du┐ym problemem jest tak┐e zasolenie w≤d Wis│y i Odry oraz
ich dop│yw≤w wodami kopalnianymi z G≤rnego îl╣ska i
zanieczyszczenie £rodowiska wodno-glebowego nie w pe│ni
zagospodarowan╣ gnojownic╣ produkowan╣ przez fermy
przemys│owego chowu zwierz╣t. Z objΩto£ci 46 mld m3 wody
odprowadzanej rocznie z terytorium Polski do Morza Ba│tyckiego
ok. 8% stanowi╣ £cieki, z kt≤rych ok. 46% jest oczyszczona
biologicznie lub chemicznie, ok. 31% jest oczyszczona tylko
wstΩpnie (mechanicznie), a pozosta│a czΩ£µ nie jest
oczyszczona.
Stan gleb i
grunt≤w
. W 1995 powierzchnia
wy│╣czona z u┐ytkowania rolnego i le£nego przeznaczona na
cele nierolnicze i niele£ne wynosi│a ok. 23 tys. ha. Ponad 70
tys. ha grunt≤w zdewastowanych i zdegradowanych (w sposob
naturalny i antropogeniczny) wymaga rekultywacji i
zagospodarowania. Zagro┐enie potencjalne gleb u┐ytkowanych
rolniczo erozj╣ wietrzn╣ dotyczy ok. 47% u┐ytk≤w rolnych (o
powierzchni ok. 8,8 mln ha), a zagro┐enie grunt≤w rolnych i
le£nych erozj╣ wodn╣ powierzchniow╣ - ok. 32% u┐ytk≤w
rolnych i las≤w (o powierzchni ok. 8,7 mln ha). Dewastacja i
degradacja gleb oraz grunt≤w jest powodowana przez g≤rnictwo,
przemys│ (energetyka, przemys│ chemiczny, hutnictwo),
transport, chemizacjΩ i intensyfikacjΩ rolnictwa oraz
gospodarkΩ komunaln╣. Powa┐nym problemem s╣ liczne przypadki
wyciek≤w produkt≤w ropopochodnych podczas ich produkcji,
transportu lub magazynowania. S╣ one przyczyn╣ d│ugotrwa│ej
degradacji grunt≤w i w≤d podziemnych. Szczeg≤lne
zanieczyszczenie gruntu i w≤d podziemnych produktami
ropopochodnymi wystΩpuje na terenach du┐ych baz paliw, lotnisk
i poligon≤w wojskowych. Produkty te zanieczyszczaj╣ szkielet
glebowy oraz w wielu przypadkach tworz╣ na powierzchni w≤d
podziemnych lub na stropie warstwy nieprzepuszczalnej wyraƒn╣
warstwΩ p│ywaj╣cego paliwa o grubo£ci dochodz╣cej do kilku
metr≤w. Zanieczyszczenie £rodowiska gruntowo-wodnego teren≤w
wojskowych jest spowodowane r≤wnie┐ innymi substancjami
chemicznymi, np. metalami ciΩ┐kimi, fenolami i detergentami. Z
powodu zanieczyszczenia powietrza, ponad 60% gleb uprawnych
wymaga systematycznego nawo┐enia zasadowymi zwi╣zkami wapnia (
wapnowanie gleb). W 1995 og≤│em zrekultywowano ok. 2,7 tys. ha
i zagospodarowano ok. 1,9 tys. ha grunt≤w zdegradowanych, w
ponad 90% na cele rolnicze i le£ne.
Stan las≤w
W 1992 ok. 13% las≤w w
Polsce uznano za zdrowe, 44% znalaz│o siΩ w klasie
ostrzegawczej, £rednie uszkodzenia mia│o ok. 39%, a ok. 4%
uznano za silnie uszkodzone. Najbardziej s╣ uszkodzone lasy w
wojew≤dztwach: katowickim, wroc│awskim, krakowskim, radomskim i
kro£nie±skim, a najmniej w bia│ostockim, warszawskim i
lubelskim. Zjawiska niszczenia las≤w przez szkodliwe owady,
choroby grzybowe, szkody klimatyczne i klΩski ┐ywio│owe s╣
potΩgowane przez przemys│owe zanieczyszczenia powietrza i
gleby, deficyt i ska┐enie w≤d, globalne zmiany klimatu i
zwiΩkszony ruch rekreacyjno-turystyczny na terenach le£nych.
Gospodarka odpadami
W Polsce rocznie wywozi
siΩ na wysypiska ok. 44 mln m3 sta│ych odpad≤w komunalnych
oraz wytwarza 123 mln t odpad≤w przemys│owych, w£r≤d kt≤rych
dominuj╣ odpady g≤rnicze z kopal± oraz zak│ad≤w
przer≤bczych (ok. 44%), odpady poflotacyjne przemys│u metali
nie┐elaznych, siarkowego, barytowego i wΩglowego (ok. 24%), a
tak┐e popio│y lotne i ┐u┐le z elektrowni, elektrociep│owni
oraz kot│owni (ok. 14%). Odpady niebezpieczne (toksyczne) lub
potencjalnie niebezpieczne stanowi╣ mniej ni┐ 7% odpad≤w
przemys│owych nagromadzonych i ok. 3% odpad≤w wytwarzanych,
lecz ich wp│yw na stan £rodowiska jest du┐o bardziej
szkodliwy. Ok. 67% odpad≤w niebezpiecznych i 55% wytwarzanych
odpad≤w przemys│owych wykorzystuje siΩ gospodarczo, resztΩ
sk│aduje siΩ na wysypiskach, sk│adowiskach, ha│dach i w
stawach osadowych - wielko£ci te nie uwzglΩdniaj╣ nadk│adu
zdejmowanego ze z│≤┐ kopalin wydobywanych metod╣ odkrywkow╣
(ilo£µ odpad≤w przemys│owych uci╣┐liwych dla £rodowiska
nagromadzonych na terenach zak│ad≤w jest najwiΩksza w
wojew≤dztwach: katowickim, legnickim, wa│brzyskim,
szczeci±skim, tarnobrzeskim i krakowskim). Unieszkodliwianie
odpad≤w komunalnych odbywa siΩ niemal wy│╣cznie przez
sk│adowanie ich na ok. 830 wysypiskach £mieci o │╣cznej
powierzchni ok. 3,0 tys. ha; obecnie budowane wysypiska s╣
wyposa┐one w niezbΩdne zabezpieczenia chroni╣ce wody podziemne
(*odpady) - najwiΩksze z nich maj╣ powierzchniΩ do ok. 20 ha;
liczba dzikich wysypisk jest szacowana na ok. 10 tysiΩcy.
Pracuje tak┐e kilka kompostowni (np. w Warszawie, Katowicach,
Ko│obrzegu, Zielonej G≤rze, Grodzisku Mazowieckim). Przy tym
tylko ok. 50% ludno£ci Polski jest objΩtych obs│ug╣
komunaln╣ wywozu odpad≤w bytowych. Zahamowanie wzrostu ilo£ci
gromadzonych odpad≤w wymaga dzia│a± obejmuj╣cych poprawΩ
efektywno£ci gospodarowania surowcami, segregacjΩ odpad≤w,
wt≤rne wykorzystanie odpad≤w (*recykling) oraz wdra┐anie
czystszych technologii.
Klimat akustyczny
Wed│ug przepis≤w polskich
dopuszczalny poziom ha│asu (dƒwiΩku A) na terenie chronionym,
m.in. o zabudowie mieszkaniowej, waha siΩ dla pory dziennej w
granicach 40-60 dB, dla pory nocnej 30-50 dB, a maksymalny
kr≤tkotrwa│y 65-85 dB, w zale┐no£ci od klasyfikacji terenu
zwi╣zanej g│≤wnie z charakterem zabudowy (jednorodzinna,
wielorodzinna, centra miast) i natΩ┐eniem ruchu pojazd≤w.
Og≤│em ludno£µ kraju zagro┐on╣ ha│asem o ponadnormatywnym
poziomie szacuje siΩ na podstawie bada± i obserwacji na ok.
33%, z czego 25% dotyczy zagro┐enia od ƒr≤de│ ha│asu w
£rodowisku zewnΩtrznym, a 8% od ha│as≤w w budynkach i na
stanowiskach pracy. G│≤wn╣ metod╣ ochrony przed ha│asem w
£rodowisku jest w│a£ciwe planowanie przestrzenne i
projektowanie obiekt≤w urbanistyczno-architektonicznych (z
zastosowaniem materia│≤w i urz╣dze± przeciwha│asowych,
ekran≤w, podk│ad≤w antywibracyjnych itp.). Zob. te┐ ochrona
przed ha│asem.
System bada± i
ocena stanu £rodowiska
Zapewniaj╣cy rejestracjΩ
zmian, kt≤re w nim zachodz╣ to monitoring £rodowiska.
Koordynatorem tych dzia│a± jest Pa±stwowa Inspekcja Ochrony
îrodowiska (PIOî) - centralny organ administracji pa±stwowej
pe│ni╣cy ponadto funkcjΩ policji ekologicznej, do kt≤rej
zada± nale┐y kontrolowanie przestrzegania przepis≤w ochrony
£rodowiska. Aktualne dane o stanie £rodowiska w Polsce mo┐na
znaleƒµ m.in. w publikacjach GUS, PIOî, Centrum Informacji o
îrodowisku GRID-Warszawa, urzΩd≤w administracji pa±stwowej i
organizacji ekologicznych oraz w raportach r≤┐nego rodzaju
instytut≤w naukowo-badawczych. GUS wydaje co roku opracowania
statystystyczne pt. Ochrona £rodowiska. Centrum Informacji o
îrodowisku GRID-Warszawa jest jednym z 9 o£rodk≤w îwiatowej
Bazy Danych o Zasobach (Global Resource Information Database),
powsta│ej z inicjatywy Programu îrodowiskowego Narod≤w
Zjednoczonych (United Nations Environment Programme - UNEP). Mimo
znacznego zniszczenia i zanieczyszczenia £rodowiska zasoby
przyrodnicze Polski s╣ nadal ogromne, a w wielu przypadkach
unikatowe na skalΩ europejsk╣ lub £wiatow╣. Ok. 26%
powierzchni kraju objΩto r≤┐nymi przestrzennymi formami
ochrony przyrody. Nieprzestrzeganie przepis≤w prawa ochrony
£rodowiska oraz transgraniczne i regionalne zanieczyszczenia
powietrza powoduj╣ spadek skuteczno£ci ochrony przyrody w
formie rezerwatowej (przyk│adem mog╣ byµ zniszczenia w parkach
narodowych: Karkonoskim, Ojcowskim lub Babiog≤rskim). År≤d│em
powa┐nych zagro┐e± dla wielu park≤w narodowych jest wadliwa
gospodarka wodna na terenach do nich przyleg│ych, oddzia│ywanie
nawoz≤w i £rodk≤w ochrony ro£lin, sp│ywaj╣cych z
przyleg│ych p≤l oraz masowa turystyka. PoprawΩ stanu
£rodowiska wi╣┐e siΩ z realizacj╣ idei ekorozwoju, czyli
trwa│ego i zr≤wnowa┐onego rozwoju spo│ecznego harmonijnie
│╣cz╣cego gospodarkΩ, przyrodΩ i spo│ecze±stwo, opartego
na poszanowaniu praw i d≤br przyrody, tak┐e na rzecz
przysz│ych pokole±.
Szata ro£linna
Flora Polski nale┐y do £rodkowoeuropejskiej prowincji las≤w
li£ciastych i mieszanych; obejmuje ponad 2300 gatunk≤w ro£lin
naczyniowych i ponad 2000 gatunk≤w ro£lin plechowych;
wiΩkszo£µ gatunk≤w ro£lin to element holarktyczny, niewielki
jest udzia│gatunk≤w £r≤dziemnomorskich oraz
irano-tura±skich; lasy stanowi╣ ponad 27% powierzchni kraju;
najpospolitszym zbiorowiskiem le£nym s╣ bory sosnowe i
mieszane, a na siedliskach zasobniejszych - lasy li£ciaste, g│.
buczyny i gr╣dy (dΩbowo-grabowe), na podmok│ych - olsy i
│Ωgi; zespo│y o zachowanym, pierwotnym charakterze
ro£linno£ci s╣ objΩte ochron╣ jako parki narodowe, rezerwaty
przyrody lub pomniki przyrody, np. Bia│owieski Park Narodowy;
niekt≤re gatunki ro£lin s╣ reliktami, np. ostr≤┐ka
tatrza±ska (z trzeciorzΩdu), r≤┐anecznik ┐≤│ty (relikt
stepowy), brzoza kar│owata (zlodowacenie karpackie), lub
endemitami, np. modrzew polski.
îwiat zwierzΩcy
Polska nale┐y do europejsko-zachodniosyberyjskiej prowincji
(czΩ£µ Palearktyki); jej fauna jest oceniana jako £rednio
bogata i obejmuje: 89 gatunk≤w ssak≤w, 220 gatunk≤w ptak≤w
gniazdowych, 8 gatunk≤w gad≤w, 17 gatunk≤w p│az≤w, 55
gatunk≤w ryb s│odkowodnych, ponad 25 tys. gatunk≤w owad≤w i
ok. 1400 gatunk≤w pajΩczak≤w; wiΩkszo£µ to zwierzΩta
typowe dla las≤w li£ciastych i mieszanych (┐ubr, jele±,
sarna, dzik, liczne ptaki), w p≤│nocno-wschodniej czΩ£ci
kraju - tak┐e dla strefy tajgi (jarz╣bek, g│uszec, cietrzew,
orzech≤wka); g│. na obszarach po│udniowych i wyspowo
wystΩpuj╣ rzadkie gatunki stepowe (sus│y, ┐o│na, w╣┐
Eskulapa); gatunki reliktowe, np. skorupiak studniczek (z ko±ca
trzeciorzΩdu), skrzelop│ywka bagienna (z epoki lodowcowej);
swoisty charakter ma fauna Karpat i Sudet≤w (ry£, ┐bik,
niedƒwiedƒ brunatny, traszki, salamandra plamista, kumak
g≤rski, kozica, £wistak, p│ochacz halny); u wybrze┐y morskich
pojawiaj╣ siΩ 3 gatunki fok i mors.
Ochrona przyrody
Ochrona przyrody jest
realizowana poprzez tworzenie park≤w narodowych, do 1995 - 20,
rezerwat≤w przyrody, do 1992 - 1037, park≤w krajobrazowych, do
1992 - 68, pomnik≤w przyrody, do 1992 - 19 985, tak┐e poprzez
ochronΩ gatunkow╣ oraz ochronΩ £rodowiska.
Ludno£µ
Polska jest krajem prawie
jednolitym narodowo£ciowo (mniejszo£ci narodowe - ok. 1,5 mln,
g│. Ukrai±cy, Bia│orusini, Niemcy, Czesi i S│owacy, Litwini,
»ydzi, Cyganie) i religijnie - przewa┐aj╣ rzymskokatolicy (35
mln), ponadto prawos│awni (544 tys.), grekokatolicy, ewangelicy,
£wiadkowie Jehowy i in.; w wyniku II wojny £wiatowej spadek
liczby ludno£ci z 35 mln (1939) do 24 mln (1946); do 1967 du┐a
dynamika rozwoju ludno£ci zwi╣zana g│. z wysokim przyrostem
naturalnym (1950-55 powy┐ej 19), w latach 80. i 90. znaczny
spadek przyrostu naturalnego (z 9,6 - 1980 do 4,1 - 1990 i 1,1 -
1996); £rednia gΩsto£µ zaludnienia 124 mieszka±c≤w na km2,
najwiΩksza - w wojew≤dztwie │≤dzkim (733), warszawskim (638)
i katowickim (590), najmniejsza - w suwalskim (46); ludno£µ
miejska 62%; 42 miasta powy┐ej 100 tys. mieszka±c≤w (w tym 12
na obszarze GOP); g│≤wne miasta (poza stolic╣): ú≤dƒ,
Krak≤w, Wroc│aw, Pozna±, Gda±sk, Szczecin, Bydgoszcz,
Katowice, Lublin; 1986-93 sta│y spadek zatrudnienia w gospodarce
narodowej (1986 - 17,2 mln, 1990 - 16,3 mln, 1993 - 15,5 mln);
1994 w gospodarce narodowej pracowa│o ok. 15 mln os≤b, od tego
czasu powiΩkszanie siΩ bezrobocia zosta│o zahamowane; w
przemy£le pracuje 24% og≤│u zatrudnionych (1996), rolnictwie
28%, handlu 12%; wzrasta zatrudnienie w handlu zagranicznym (o
70% w stosunku do 1989), finansach i ubezpieczeniach (o 50%),
│╣czno£ci (o 2%); bezrobotni stanowi╣ 13,2% ludno£ci czynnej
zawodowo (1996).
GOSPODARKA
WstΩp
Polska jest krajem
rozwiniΩtym gospodarczo z przewag╣ przemys│u w tworzeniu
produktu krajowego brutto. W 1989 zapocz╣tkowano proces
przebudowy struktury gospodarczej - przechodzenie od systemu
planowania centralnego do gospodarki rynkowej; I 1990 wszed│ w
┐ycie program radykalnych reform systemowych: wewnΩtrzna
wymienialno£µ z│ot≤wki, liberalizacja handlu zagranicznego
(zniesienie koncesji oraz prawie ca│kowita likwidacja
ogranicze± ilo£ciowych w eksporcie i imporcie) i handlu
wewnΩtrznego (wolne ceny, zniesienie systemu priorytet≤w i
reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym miΩdzy
przedsiΩbiorstwami), prywatyzacja, porz╣dkowanie stosunk≤w
kredytowych, tworzenie rynku kapita│owego (gie│da papier≤w
warto£ciowych) i systemu bankowego (m.in. prywatne banki),
wprowadzenie nowego systemu podatkowego (m.in. podatek powszechny
od os≤b fizycznych oraz od towar≤w i us│ug); nie
przeprowadzono koniecznych zmian systemowych w zakresie
ubezpiecze± spo│ecznych - s╣ one nadal w fazie projektowania.
Przebudowie gospodarki Polski towarzyszy│a zmiana sytuacji
zewnΩtrznej, m.in. rozpad ZSRR i g│Ωboki kryzys gospodarczy w
pa±stwach tego obszaru oraz likwidacja RWPG (utrata tradycyjnych
rynk≤w zbytu), a tak┐e zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego
w krajach wysoko rozwiniΩtych; 1990 warto£µ produktu krajowego
brutto spad│a o 11,6%, nak│ad≤w inwestycyjnych o 10,6%,
wzros│y natomiast gwa│townie ceny - o 686%; 1991 zahamowano
hiperinflacjΩ, ale nadal pog│Ωbia│a siΩ recesja gospodarcza
- spada│a warto£µ produktu krajowego brutto (o 7,6%); proces
prywatyzacji przebiega│ powoli w sferze produkcji, szybko w
handlu (1991 udzia│ prywatnego handlu w imporcie wyni≤s│ ok.
50%, w eksporcie 22%, handlu wewnΩtrznym 83%), transporcie (27%)
i us│ugach; spad│a produkcja sprzedana przemys│u - 1990 by│a
ni┐sza o ok. 24% ni┐ 1989, w tym w sektorze pa±stwowym i
sp≤│dzielczym - o 25%, a w sektorze prywatnym wzros│a o ok.
8%; pocz╣tkowo spadek by│ ni┐szy w przemy£le wydobywczym
(g│. wydobycie wΩgla kamiennego i siarki) ni┐ przetw≤rczym
(g│. lekkim, elektromaszynowym, metalurgicznym). Od 1992
zaznacza siΩ wzrost produktu krajowego brutto (o 2,6% w 1992, o
3,8% w 1993, o 7% w 1995); zahamowano spadek nak│ad≤w
inwestycyjnych (wzros│y nak│ady na zakup maszyn, urz╣dze± i
£rodk≤w transportu, spad│y inwestycje na nowe budynki i
remonty); spada│a r≤wnie┐ inflacja (43% w 1992, 32,2% w 1994,
ok. 24% w 1995); nast╣pi│o dalsze zwiΩkszenie udzia│u sektora
prywatnego w podstawowych dzia│ach gospodarki, zw│aszcza w
przemy£le (51,7% warto£ci sprzedanej przemys│u 1996),
budownictwie (87,9%), transporcie i │╣czno£ci (ponad 30%);
udzia│ zatrudnionych w sektorze prywatnym wzr≤s│ z 36,7% w
1991 do 52% og≤│u zatrudnionych (poza rolnictwem) w 1996;
rozpoczΩto (1993) realizacjΩ programu Narodowych Funduszy
Inwestycyjnych (NFI), 1995 w dystrybucji znalaz│y siΩ
£wiadectwa udzia│owe NFI. Zaznaczy│a siΩ zmiana w strukturze
ga│Ωziowej gospodarki; udzia│ przemys│u w tworzeniu produktu
krajowego brutto zmniejszy│ siΩ z 44,9% w 1990 do 32,7% w 1992
(dane wed│ug Klasyfikacji Gospodarki Narodowej, KGN), rolnictwa
z 7,2% do 6,3%; znacznie wzros│a natomiast rola us│ug; 1996
przemys│ wytwarza│ 27,5% produktu krajowego brutto (dane
wed│ug Europejskiej Klasyfikacji Dzia│alno£ci, EKD), rolnictwo
wraz z le£nictwem i rybo│≤wstwem - 5,8%, budownictwo - 5,3%.
Od 1992 zwiΩksza│a siΩ produkcja sprzedana przemys│u (o 2,8%
w 1992, o 6,4% w 1993, o 12,1% w 1994, 8,7% w 1996; dane wed│ug
EKD), przy czym spad│a produkcja g≤rnictwa i kopalnictwa (5,3%
w 1992, o 4,1% w 1993, 0,6 w 1995), wzrasta│a - przemys│u
przetw≤rczego (o 5,1% w 1992, o 11,6% w 1995), zw│aszcza
drzewnego, paliw, £rodk≤w transportu (samochody osobowe,
statki) i spo┐ywczego. W 1990-95 znacznie rozszerzy│y siΩ
inwestycje zagraniczne; 1993 ich warto£µ wynosi│a ok. 2,6 mld
dolar≤w USA, a na pocz╣tku 1995 przekroczy│a 5 mld dolar≤w
(g│. kapita│ ameryka±ski, miΩdzynarodowy, niemiecki i
w│oski). W tym czasie narasta│o zad│u┐enie pa±stwa -
wzrasta│ d│ug wewnΩtrzny, spada│o zad│u┐enie zagraniczne (z
48,4 mld dolar≤w USA w 1991 do 42,2 mld w 1994, 40,6 mld w
1995), g│. wskutek porozumie± o restrukturyzacji i redukcji
d│ugu podpisanych z Polsk╣ przez zagraniczne banki pa±stwowe
skupione w Klubie Paryskim i zagraniczne banki komercyjne - Klub
Londy±ski.
Bud┐et pa±stwa
Bud┐et Polski ma odmienn╣
strukturΩ dochod≤w i wydatk≤w ni┐ bud┐ety kraj≤w
rozwiniΩtych, co jest dziedzictwem dziesiΩcioleci systemu
komunistycznego; w warunkach transformacji, gdy szybko zmieniaj╣
siΩ ƒr≤d│a dochod≤w pa±stwa, a sfera bud┐etowa pozostaje
nie zreformowana, trudno jest utrzymaµ r≤wnowagΩ bud┐etow╣.
Saldo bud┐etu w Polsce mierzone procentowym udzia│em w
produkcie krajowym brutto wynosi│o: 1989 -3,0%, 1990 +0,4%, 1991
-3,8%, 1992 -6,0%, 1993 -2,8%, 1994 -2,7%. Przyczyny narastania
deficytu bud┐etowego to: zmniejszenie wp│yw≤w z podatk≤w od
przedsiΩbiorstw (spowodowane recesj╣) i niesprawno£µ aparatu
fiskalnego przy r≤wnoczesnym zwiΩkszeniu dop│at do
ubezpiecze± spo│ecznych i konieczno£ci zwrotu koszt≤w
obs│ugi d│ugu publicznego (nadwy┐ka bud┐etowa 1990 wynika│a
z ograniczenia wzrostu wynagrodze± przy jednoczesnej wysokiej
inflacji, co znacznie powiΩkszy│o zyski przedsiΩbiorstw, a w
nastΩpstwie dochody bud┐etu z podatk≤w); w niewielkim stopniu
na saldo bud┐etu wp│ywa│o zad│u┐enie zagraniczne; od 1994
Polska rozpoczΩ│a sp│acaµ raty kapita│owe.
Surowce mineralne
Polska jest krajem zasobnym
w surowce mineralne; wydobywa siΩ wΩgiel kamienny (6. miejsce w
£wiecie, 1993) - zag│Ωbia: G≤rno£l╣skie, Dolno£l╣skie i
Lubelskie, wΩgiel brunatny (5. miejsce, 1992) - zag│Ωbia:
Be│chatowskie, Koni±skie i Turoszowskie, siarkΩ (1. miejsce,
1992; znaczny spadek wydobycia spowodowany zmniejszeniem
£wiatowego zapotrzebowania na siarkΩ rodzim╣) - Tarnobrzeski
OkrΩg Siarkowy, rudy miedzi (8. miejsce, 1993) i srebro (7.) -
Legnicko-G│ogowski OkrΩg Miedziowy, rudy cynku i o│owiu -
okolice Olkusza, s≤l kamienna, kamienie budowlane (wapienie,
piaskowce, margle i in.), gaz ziemny; w p≤│nocno-wschodniej
Polsce nie eksploatowane rudy ┐elaza (magnetyty tytanono£ne i
wanadono£ne).
Przemys│
Podstawowymi surowcami
energetycznymi s╣ wΩgiel kamienny i brunatny; elektrownie
cieplne wytwarzaj╣ 97% energii elektrycznej, m.in.: Be│chat≤w
(moc 4320 MW - najwiΩksza na £wiecie elektrownia na wΩgiel
brunatny), Kozienice (2600 MW), Tur≤w (2000 MW); produkcja
energii elektrycznej na 1 mieszka±ca - 3512 kWh. Du┐y udzia│ w
warto£ci produkcji sprzedanej przemys│u ma przemys│ spo┐ywczy
(ok. 20%, zw│aszcza miΩsny, spirytusowy i dro┐d┐owy,
mleczarski, cukrowniczy) i paliwowo-energetyczny (g│. paliw)
oraz elektromaszynowy (maszynowy, £rodk≤w transportu); ponadto
chemiczny (nawoz≤w sztucznych, organiczny), metalurgiczny
(hutnictwo ┐elaza) i lekki, zw│aszcza w│≤kienniczy.
NajwiΩkszym okrΩgiem przemys│owym w Polsce jest GOP (g│.
przemys│ wΩglowy, energetyczny, metalurgiczny, maszynowy); inne
du┐e o£rodki: Warszawa (elektromaszynowy, spo┐ywczy), ú≤dƒ
(w│≤kiennictwo, odzie┐, dziewiarsko-po±czoszniczy), Krak≤w
(hutnictwo ┐elaza, elektromaszynowy, chemiczny, spo┐ywczy),
Tr≤jmiasto (stoczniowy, rafineryjny, chemiczny), Wroc│aw i
Pozna± (£rodk≤w transportu, metalowy, maszynowy, spo┐ywczy),
Szczecin (stoczniowy, spo┐ywczy, maszynowy). Przemys│,
zw│aszcza wydobywczy, metalurgiczny i chemiczny, powoduje szkody
we wszystkich komponentach £rodowiska naturalnego; wydzielono 27
obszar≤w ekologicznego zagro┐enia; wody nadmiernie
zanieczyszczone stanowi╣ 83%, brak rzek I klasy czysto£ci (wg
kryteri≤w biologicznych); 40% zak│ad≤w przemys│owych i 180
miast nie maja (1996) oczyszczalni £ciek≤w; jedynie 13%
zak│ad≤w jest wyposa┐one w urz╣dzenia do redukcji
zanieczyszcze± gazowych.
Rolnictwo
U┐ytki rolne zajmuj╣ 59%
powierzchni, w tym grunty orne 45%, │╣ki i pastwiska 13,2%
(1996); wzr≤s│ udzia│ grunt≤w ornych ugorowanych i
od│ogowanych od ok. 1% powierzchni (1990) do ponad 5,8% (1996);
do w│a£cicieli prywatnych nale┐y 82,1% u┐ytk≤w rolnych. Od
1991 trwa proces restrukturyzacji gospodarstw pa±stwowych;
przejΩto do Zasobu W│asno£ci Rolnej Skarbu Pa±stwa 1658
pa±stwowych przedsiΩbiorstw rolnych (3728 tys. ha, do ko±ca
1994). îrednia wielko£µ gospodarstwa ch│opskiego 7,9 ha
(1996), 55% gospodarstw mia│o powierzchniΩ do 5 ha. W 1964
rolnictwo (wraz z le£nictwem i rybo│≤wstwem) wytworzy│o 5,8%
warto£ci produktu krajowego brutto; od 1990 zmniejszy│a siΩ
wielko£µ produkcji towarowej; £redni roczny spadek wynosi│
5,3% - znacznie wiΩkszy by│ w produkcji ro£linnej ni┐
zwierzΩcej (g│Ωboka susza 1992, 1994, katastrofalna pow≤dƒ
1997, zmniejszenie popytu na ┐ywno£µ). W Polsce uprawia siΩ
g│. zbo┐a (71% powierzchni zasiew≤w) - pszenicΩ, ┐yto,
jΩczmie±, owies i pszen┐yto; ponadto - ziemniaki (11%
powierzchni zasiew≤w), ro£liny przemys│owe (6,4%), g│. buraki
cukrowe, rzepak, rzepik, len, konopie oraz warzywa i owoce
(jab│ka, wi£nie, maliny, truskawki, porzeczki); hoduje siΩ
trzodΩ chlewn╣, byd│o, dr≤b, owce. W 1990-94 warunki
ekonomiczne nie by│y korzystne dla rozwoju rolnictwa; ceny
artyku│≤w przemys│owych ros│y znacznie szybciej ni┐
produkt≤w rolnych, wzros│y obci╣┐enia finansowe rolnictwa
(podatki, op│aty, sk│adki ubezpieczeniowe) w stosunku do
warto£ci produkcji czystej brutto; nast╣pi│o znaczne (o 48% w
1991, o 30% w 1992, o 4% w 1993, o 2% w 1995) zmniejszenie
inwestycji rolniczych; spad│o (1990-96) zu┐ycie nawoz≤w
sztucznych ze 164 kg do 85 kg na 1 ha u┐ytk≤w rolnych, pasz
tre£ciwych, £rodk≤w ochrony ro£lin itp. Pod koniec 1994 rz╣d
zadeklarowa│ wzmocnienie polityki interwencyjnej pa±stwa w
dziedzinie rolnictwa. W rybo│≤wstwie podstawowe znaczenie maj╣
po│owy morskie (818 tys. t - 1980, 320 tys. t - 1996), g│≤wne
porty rybackie: îwinouj£cie, Gdynia, Ko│obrzeg, Ustka,
Dar│owo. RozwiniΩta gospodarka le£na (lasy 28,1% powierzchni);
rocznie pozyskuje siΩ 20,3 tys. dam3 grubizny (g│. drewno
tartaczne i papier≤wka).
Turystyka
Od 1989 znacznie zmniejszy│ siΩ krajowy ruch turystyczny, liczba os≤b przyje┐d┐aj╣cych z zagranicy wzros│a natomiast do ok. 37 mln w 1991, a do 87,4 mln w 1996; przewa┐aj╣ Niemcy (46,7 mln; przyjazdy jedno- lub dwudniowe; zakupy; kontakty handlowe) oraz przybysze z Czech i S│owacji (przyjazdy g│. w celach zarobkowych - handel, praca) i kraj≤w wschodnioeuropejskich (11,5 mln); brak bazy turystycznej spe│niaj╣cej miΩdzynarodowe standardy; 1964 wp│ywy z turystyki zagranicznej wynios│y 4,3 mld dolar≤w USA; g│≤wnymi regionami turystycznymi s╣: wybrze┐e Morza Ba│tyckiego (zw│aszcza Tr≤jmiasto i Mierzeja Helska), Pojezierze Mazurskie, Tatry, Beskidy, Karkonosze; najczΩ£ciej odwiedzane miasta - Warszawa i Krak≤w.
Transport i
│╣czno£µ
Podstaw╣ transportu
l╣dowego jest kolej (52% przewoz≤w w tonokilometrach, 46% w
pasa┐erokilometrach); d│ugo£µ linii kolejowych (1996)
normalnotorowych eksploatowanych 22 tys. km (7,3 km na 100 km2),
w tym zelektryfikowanych 11,6 tys. km; g│≤wne linie kolejowe:
Berlin-Pozna±-Warszawa-Brze£µ (stacja prze│adunkowa w
Ma│aszewiczach), magistrala wΩglowa Tarnowskie G≤ry-Gdynia,
linie z Katowic do Szczecina i na UkrainΩ (stacje prze│adunkowe
w »urawicy, Medyce); d│ugo£µ dr≤g o nawierzchni twardej 239
tys. km (75 km na 100 km2), w tym 199 tys. km o nawierzchni
ulepszonej; 245 km autostrad (40 razy mniej ni┐ w Niemczech, 2
razy mniej ni┐ w by│ej Czechos│owacji); znaczny wzrost
natΩ┐enia ruchu samochodowego (1986 - 7,5 mln pojazd≤w, 1994 -
ok. 11 mln) zwi╣zany z o┐ywieniem ruchu turystycznego i wymiany
handlowej; 1964 by│o zarejestrowanych 8 mln samochod≤w
osobowych (ponad 3 razy wiΩcej ni┐ w 1980) i 1,4 mln
ciΩ┐arowych; ruroci╣gami (d│ugo£µ 2278 km) przesy│a siΩ
ropΩ i produkty naftowe, gaz ziemny i koksowniczy (ok. 11%
przewoz≤w), g│≤wny ruroci╣g - Przyjaƒ±; ma│e znaczenie
┐eglugi £r≤dl╣dowej - 3812 km dr≤g wodnych (0,8%
przewoz≤w), g│. Odra i Kana│ Gliwicki; najwiΩkszy port
rzeczny - Gliwice; 1996 morska flota handlowa Polski mia│a pod
swoj╣ bander╣ 168 statk≤w o │╣cznej no£no£ci 3,3 mln DWT
(1980 - 331, 4,5 mln DWT), przewioz│y one 25,7 mln t │adunk≤w
(1980 - 39,6 mln t); 1996 morskie porty handlowe (Gda±sk,
Szczecin-îwinouj£cie, Gdynia, Ko│obrzeg) prze│adowa│y 48,9
mln t │adunk≤w (1980 - 61,5 mln t), g│. wΩgiel, koks, ropΩ
oraz przetwory naftowe (Port P≤│nocny w Gda±sku), zbo┐a, rudy
┐elaza, drobnicΩ; najwiΩkszy port pasa┐erski -
Szczecin-îwinouj£cie (┐egluga promowa); transport lotniczy
(g│. pasa┐erski - 2 mln os≤b, 1996) obs│uguj╣ 32 samoloty
PLL LOT oraz samoloty linii zagranicznych; najwa┐niejszy
miΩdzynarodowy port lotniczy - Warszawa. W 1985-94 znaczny
wzrost (ponad 100%) liczby abonent≤w telefonicznych (8,2 mln,
1996), ponad 3-krotnie zwiΩkszy│a siΩ liczba rozm≤w
miΩdzynarodowych.
Handel zagraniczny
W 1990 saldo obrot≤w
bilansu p│atniczego by│o dodatnie (0,7 mld dolar≤w USA); od
1991 wystΩpuj╣ trudno£ci z jego zr≤wnowa┐eniem; 1992 saldo
bilansu p│atniczego by│o ujemne i wynosi│o 269 mln dolar≤w
USA (znaczne ujemne saldo zobowi╣za± odsetkowych, wyr≤wnane
wp│ywy i wydatki z handlu zagranicznego); deficyt ten
pog│Ωbi│ siΩ znacznie w 1993 i wynosi│ 2,3 mld dolar≤w USA,
a 1994 zmniejszy│ siΩ do 944 mln dolar≤w (ujemne saldo
obrot≤w towarowych z zagranic╣ i zobowi╣za± odsetkowych), a
nastΩpnie ponownie siΩ zwiΩkszy│ do 1,3 mld dol. USA w 1996
(g│. wskutek ujemnego bilansu handl.). Od 1989 w pol. handlu
zagr. nast╣pi│y du┐e zmiany, m.in. 1990 wzrost obrot≤w (dane
rejestrowane na podstawie dokumentu celnego - tzw. SAD) w
eksporcie (o 14%) i spadek w imporcie (o 18%), a bilans obrot≤w
handlu zagranicznego by│ dodatni (eksport 14,3 mld dolar≤w USA,
import 9,5 mld), zmieni│y siΩ geograficzne kierunki handlu:
1985-90 zmniejszy│ siΩ o 10% udzia│ obrot≤w z krajami by│ego
RWPG, wzr≤s│ natomiast o 13% z krajami rozwiniΩtymi; 1994
wymiana handlowa z krajami Unii Europejskiej objΩ│a ok. 60%
warto£ci obrot≤w polskiego handlu zagranicznego; od 1991
nastΩpuje przewaga warto£ci importu nad eksportem; 1994 ujemne
saldo w obrotach handlowych z zagranic╣ wynios│o 4,3 mld
dolar≤w USA, z czego 32% dotyczy│o handlu z krajami Unii
Europejskiej (dodatnie saldo z Holandi╣, Niemcami, Irlandi╣,
Dani╣), 12% - z Rosj╣; og≤lna warto£µ eksportu 17,2 mld
dolar≤w USA, importu 21,6 mld, w kolejnych latach pog│Ωbia│
siΩ deficyt w handlu zagr., w 1996 przewaga importu nad
eksportem wynosi│a 12,7 mld dol. USA (eksport 24,4 mld dol.,
import 37,1 mld dol.). Polska eksportuje g│. wyroby przemys│u
elektromaszynowego (m.in. kable i przewody, konstrukcje metalowe,
maszyny i urz╣dzenia chemiczne i budowlane, wagony towarowe),
chemicznego (lekarstwa, farby i lakiery, polipropylen), wΩgiel
kamienny, siarkΩ, miedƒ, srebro oraz artyku│y rolno-spo┐ywcze
(miΩso, zwierzΩta rzeƒne, kazeinΩ, owoce mro┐one, mleko w
proszku) i us│ugi budowlane; importuje: maszyny (hutnicze i
odlewnicze, dla przemys│u spo┐ywczego, sprzΩt elektroniczny),
paliwa (ropΩ naftow╣ i jej przetwory, gaz ziemny), leki, wyroby
z tworzyw sztucznych, fosforyty i apatyty, rudΩ ┐elaza,
sur≤wkΩ i ┐elazostopy, bawe│nΩ, odzie┐, artyku│y
spo┐ywcze; g│≤wni partnerzy handlowi: Niemcy, Rosja, W│ochy,
Wielka Brytania, Holandia, Francja, Szwajcaria, Austria, Czechy i
S│owacja.
Ustr≤j Pa±stwowy
Polska jest republik╣
unitarn╣, kt≤rej ustr≤j okre£laj╣ (do czasu uchwalenia nowej
konstytucji): ustawy konstytucyjne z 17 X 1992 - o wzajemnych
stosunkach miΩdzy w│adz╣ ustawodawcz╣ i wykonawcz╣ RP oraz o
samorz╣dzie terytorialnym (Konstytucja Ma│a), z 23 IV 1992 o
trybie - przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP, oraz
utrzymane w mocy Ma│╣ Konstytucj╣ niekt≤re przepisy
Konstytucji Lipcowej; organami pa±stwa s╣: w zakresie w│adzy
ustawodawczej - sejm i senat, wykonawczej - prezydent i Rada
Ministr≤w (rz╣d), s╣downiczej - niezawis│e s╣dy
(tr≤jpodzia│ w│adz); nar≤d mo┐e te┐ wyra┐aµ sw╣ wolΩ w
formie referendum. Sejm (460 pos│≤w) i senat (100 senator≤w)
s╣ powo│ywane w wyborach powszechnych na 4-letni╣ kadencjΩ;
g│≤wnym zadaniem sejmu jest stanowienie prawa w formie ustaw;
ustawy uchwalone przez sejm mo┐e zatwierdziµ, odrzuciµ lub
poprawiµ senat; uchwa│y senatu uznaje siΩ za przyjΩte,
je┐eli sejm nie odrzuci ich bezwzglΩdn╣ wiΩkszo£ci╣
g│os≤w; sejm mo┐e ustaw╣ na czas okre£lony i w ograniczonym
przedmiotowo zakresie upowa┐niµ rz╣d, na jego umotywowany
wniosek, do wydawania rozporz╣dze± z moc╣ ustawy; do
kompetencji sejmu nale┐y sprawowanie parlamentarnej kontroli nad
dzia│alno£ci╣ rz╣du oraz uczestnictwo (niekiedy przy udziale
senatu) w powo│ywaniu na niekt≤re najwy┐sze stanowiska
pa±stwowe. Sejm i senat, obraduj╣c │╣cznie, tworz╣
Zgromadzenie Narodowe; nale┐y do niego m.in. uchwalenie nowej
Konstytucji RP poddanej nastΩpnie og≤lnonarodowemu referendum.
Prezydent RP jest powo│ywany na 5-letni╣ kadencjΩ w wyborach
powszechnych; jest on najwy┐szym przedstawicielem pa±stwa w
stosunkach wewnΩtrznych i miΩdzynarodowych, sprawuje og≤lne
kierownictwo w dziedzinie stosunk≤w zagranicznych, jest
zwierzchnikiem Si│ Zbrojnych; ponadto m.in.: ratyfikuje i
wypowiada umowy miΩdzynarodowe, stosuje prawo │aski, nadaje
ordery i odznaczenia, na wniosek Krajowej Rady S╣downictwa
powo│uje sΩdzi≤w, zarz╣dza wybory do sejmu i senatu, mo┐e
wprowadziµ na czas okre£lony stan wyj╣tkowy, rozwi╣zaµ w
niekt≤rych okoliczno£ciach sejm i senat; niekt≤re akty prawne
prezydenta wymagaj╣ dla swej wa┐no£ci kontrasygnaty (tj.
towarzysz╣cego podpisu) prezesa Rady Ministr≤w (premiera) albo
w│a£ciwego ministra. Premiera, a na jego wniosek ministr≤w,
powo│uje prezydent; w procesie powo│ywania rz╣du uczestniczy
sejm, m.in. wyra┐aj╣c mu wotum zaufania. Rz╣d podejmuje
decyzje we wszystkich sprawach polityki wewnΩtrznej i
zagranicznej pa±stwa, podejmuje decyzje we wszystkich sprawach,
kt≤re nie s╣ zastrze┐one dla prezydenta, innych organ≤w
administracji b╣dƒ samorz╣du; m.in. zapewnia wykonanie ustaw,
chroni interesy Skarbu Pa±stwa, utrzymuje stosunki z rz╣dami
innych pa±stw, zapewnia bezpiecze±stwo pa±stwa. Ministrowie
kieruj╣ okre£lonymi dzia│ami administracji pa±stwowej;
przedstawicielami rz╣du oraz organami administracji rz╣dowej w
wojew≤dztwach s╣ wojewodowie. Trybuna│ Konstytucyjny orzeka o
zgodno£ci ustaw z konstytucj╣, a innych akt≤w normatywnych - z
konstytucj╣ i ustawami; ustala powszechnie obowi╣zuj╣c╣
wyk│adniΩ prawa. Trybuna│ Stanu orzeka w sprawie
odpowiedzialno£ci konstytucyjnej (niekiedy i karnej)
najwy┐szych funkcjonariuszy pa±stwa (np. prezydenta i
cz│onk≤w rz╣du). Podleg│a sejmowi Najwy┐sza Izba Kontroli
(NIK) jest powo│ana do kontroli dzia│alno£ci gospodarczej,
finansowej i organizacyjno-administracyjnej, m.in. organ≤w
administracji pa±stwowej. Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na
stra┐y praw i wolno£ci obywateli, okre£lonych w konstytucji i
innych przepisach prawa. Wymiar sprawiedliwo£ci sprawuj╣: S╣d
Najwy┐szy, s╣dy powszechne (rejonowe, wojew≤dzkie, apelacyjne)
i s╣dy szczeg≤lne; wymiar sprawiedliwo£ci jest sprawowany z
udzia│em │awnik≤w ludowych. Prokuratura, kt≤ra podlega
ministrowi sprawiedliwo£ci, czuwa nad £ciganiem przestΩpstw.
Podstawow╣ form╣ organizacji lokalnego ┐ycia publicznego jest
samorz╣d terytorialny; podstawow╣ jednostkΩ samorz╣du
terytorialnego stanowi gmina; samorz╣d terytorialny wykonuje w
imieniu w│asnym i na w│asn╣ odpowiedzialno£µ zadania
publiczne z wy│╣czeniem tych, kt≤re nale┐╣ do administracji
rz╣dowej; mo┐e mu byµ te┐ powierzone, wraz z wyposa┐eniem w
odpowiednie £rodki finansowe, wykonywanie zada± administracji
rz╣dowej; jednostki samorz╣du posiadaj╣ osobowo£µ prawn╣,
dysponuj╣ w│asnymi dochodami i mieniem komunalnym; zadania swe
samorz╣d terytorialny sprawuje za po£rednictwem organ≤w
stanowi╣cych (pochodz╣cych z wyboru mieszka±c≤w - rad gmin) i
wykonawczych (zarz╣d≤w gminnych, w≤jta, burmistrza, prezydenta
miasta). Na mocy ustaw dzia│aj╣ tak┐e inne samorz╣dy, np.
zawodowe, gospodarcze, mieszka±c≤w.
* Polska od 1996 roku ma szesna£cie nie czterdzie£ci dziewiΩµ wojew≤dztw .