Oszukaµ zmys│y

Kiedy jest mowa o profesjonalnych symulatorach lotu, w wyobra╝ni pojawia siΩ obraz niezbyt kszta│tnej kabiny bujaj▒cej siΩ na si│ownikach. Jest to najbardziej zaawansowane wcielenie symulatora. Kabina z pe│nym odwzorowaniem wnΩtrza, z maksymalnie realistyczn▒ wizualizacj▒ w ca│ym dostΩpnym polu widzenia, z uk│adem ruchu o sze╢ciu stopniach swobody to narzΩdzie, kt≤re w najlepszy z mo┐liwych sposob≤w potrafi oszukaµ ludzkie zmys│y i wywo│aµ wra┐enie rzeczywistego lotu.
Wielu Czytelnik≤w zdziwi siΩ: jak mo┐na realistycznie symulowaµ walkΩ powietrzn▒, prowadzon▒ przy maksymalnych przeci▒┐eniach, kt≤re mo┐e znie╢µ cz│owiek, za pomoc▒ urz▒dzenia przesuwaj▒cego kabinΩ maksymalnie o p≤│tora metra i przechyliµ zaledwie o 30 stopni? Czy mo┐na odwzorowaµ przestrze± komu╢ zamkniΩtemu w kabinie o kilku metrach sze╢ciennych objΩto╢ci? Okazuje siΩ, ┐e mo┐na. Kluczem do tego jest poznanie sposobu, w jaki cz│owiek przyjmuje bod╝ce z otoczenia.
Sztuczka polega na wykorzystaniu tego, ┐e organizm ludzki mo┐e reagowaµ w bardzo podobny spos≤b na r≤┐ne bod╝ce (przyk│adem mo┐e byµ podobna reakcja na zetkniΩcie siΩ z przedmiotami: gor▒cym i bardzo zimnym - oba "parz▒"). Nie mog▒c uzyskaµ w symulatorze warunk≤w, kt≤re powodowa│yby wytworzenie wra┐enia lotu w ten sam spos≤b, jak w samolocie, mo┐na oszukaµ organizm - wywo│aµ te same wra┐enia za pomoc▒ innych bod╝c≤w. Chodzi przecie┐ nie o to, ┐eby umieszczony w kabinie przyrz▒d wykaza│ przeci▒┐enie np. 5 g, ale o to, by pilot czu│ siΩ tak, jakby takie przeci▒┐enie na niego dzia│a│o.
Wykorzystuje siΩ w tym celu m.in. istnienie tzw. prog≤w nieczu│o╢ci na przeci▒┐enia oraz to, ┐e organizm reaguje nie tyle na warto╢µ przeci▒┐enia, ile na to, ┐e siΩ ono pojawi│o - na czas jego narastania i opadania oraz kierunek. Pozwala to zatem na zasymulowanie pocz▒tku zaistnienia przeci▒┐enia przez ruch kabiny w odpowiednim kierunku, nastΩpnie doprowadzenie do stanu wyj╢ciowego w spos≤b niewyczuwalny dla pilota (poni┐ej warto╢ci progowej), a nastΩpnie, w analogiczny spos≤b, zaakcentowanie powrotu do warunk≤w normalnych. Taki efekt mo┐na uzyskaµ za pomoc▒ uk│adu ruchu o stosunkowo du┐ych ograniczeniach. Dodatkow▒ korzy╢ci▒ jest mo┐liwo╢µ, a nawet konieczno╢µ, "przeskalowania" symulowanych dozna±. Chodzi o to, ┐e pilot w symulatorze ca│y czas zdaje sobie sprawΩ z tego, ┐e znajduje siΩ na ziemi - dlatego ewentualne wyst▒pienie przeci▒┐e± tak du┐ych, jak podczas lotu, odbiera jako co╢ nienaturalnego, przesadzonego. Nale┐y zatem zmniejszyµ intensywno╢µ przeci▒┐e± do poziomu akceptowalnego przez oszukiwan▒ ╢wiadomo╢µ pilota.
Podobne cechy wystΩpuj▒ tak┐e w przypadku innych zmys│≤w. Najwa┐niejszy z nich - wzrok - ma mo┐liwo╢µ odbierania maksymalnej ilo╢ci informacji tylko z niewielkiego obszaru wok≤│ osi ga│ki ocznej. Je╢li zatem wyposa┐ymy symulator w uk│ad ╢ledz▒cy jej po│o┐enie, mo┐emy przedstawiaµ obraz o maksymalnej jako╢ci tylko w wybranym miejscu, traktuj▒c resztΩ jako margines, co pozwala znacznie odci▒┐yµ system. Dodatkow▒, niedocenian▒ przez wiele os≤b cech▒, jest subiektywno╢µ oceny barw - okazuje siΩ, ┐e w pewnych warunkach (np. w przeci▒┐eniu) zaprezentowanie pilotowi obrazu w naturalnych barwach spowoduje reakcjΩ typu "to jest inaczej, ni┐ naprawdΩ". Tak wiΩc mo┐na "pom≤c" uk│adowi ruchu w symulowaniu przeci▒┐e±, je╢li odpowiednio dostosuje siΩ kolorystykΩ obrazu.

System informatyczny

U podstaw symulacji le┐y zawsze model zjawiska. Sk│ada siΩ on z trzech podstawowych sk│adnik≤w: modelu fizycznego, matematycznego i numerycznego. Modelowanie fizyczne polega na okre╢leniu wszystkich wielko╢ci charakteryzuj▒cych symulowany obiekt i jego otoczenie. Nale┐y uwzglΩdniµ zjawiska rz▒dz▒ce ruchem statku powietrznego - g│≤wnie aerodynamiki i dynamiki lotu. Nie pomija siΩ przy tym aeroelastyczno╢ci (odkszta│ce± konstrukcji pod wp│ywem si│ aerodynamicznych) i ruch≤w atmosfery. Modelowanie matematyczne polega na takim zapisaniu modelu fizycznego do postaci r≤wna±, by uda│o siΩ uzyskaµ kompromis miΩdzy dok│adno╢ci▒ oblicze± a ich z│o┐ono╢ci▒. Modelowanie numeryczne to opracowanie sprawnych metod pozwalaj▒cych na wyprowadzenie zestawu wielko╢ci charakteryzuj▒cych lot w ka┐dym kroku oblicze±. Wa┐ne jest przy tym, by metoda nie powodowa│a kumulacji b│Ωd≤w zniekszta│caj▒cych wynik po wykonaniu okre╢lonej liczby krok≤w.
System informatyczny symulatora sk│ada siΩ z bazy danych o statku powietrznym i otoczeniu, oprogramowania realizuj▒cego model numeryczny i pobieraj▒cego dane z bazy oraz komputera (lub wielu) o w│a╢ciwo╢ciach pozwalaj▒cych na obliczanie wynik≤w i obs│ugiwanie urz▒dze± wej╢cia-wyj╢cia w czasie rzeczywistym.

Fa│szerstwo doskona│e

Aby uzyskaµ odpowiedni poziom realizmu, konieczne jest zwr≤cenie uwagi na ka┐dy szczeg≤│ konstrukcyjny symulatora. Jest rzecz▒ oczywist▒, ┐e wnΩtrze kabiny symulatora powinno dok│adnie odwzorowywaµ kabinΩ samolotu i to nie tylko wizualnie. Stosuje siΩ te same, co w oryginale, materia│y, aby pilot nie odr≤┐nia│ kabin nawet dotykiem. Nie da siΩ jednak wprost przej▒µ element≤w wyjΩtych z samolotu - w fotel i sterownice symulatora musz▒ byµ wbudowane uk│ady generuj▒ce si│y i wibracje, a przyrz▒dy tylko wygl▒dem i zachowaniem przypominaj▒ oryginalne. Tworz▒c system wizualizacji ╢rodowiska zewnΩtrznego nale┐y bardzo realistycznie odwzorowaµ r≤┐ne warunki o╢wietleniowe i meteorologiczne, zasymulowaµ zamglenie atmosfery, a tak┐e zwr≤ciµ uwagΩ na takie niuanse jak: zmiana barwy koron drzew w pobli┐u miejsca l▒dowania ╢mig│owca - poruszone podmuchem li╢cie ods│aniaj▒ swoj▒ doln▒, ja╢niejsz▒ powierzchniΩ... D╝wiΩki generowane przez profesjonalny symulator to nie tylko d╝wiΩk silnik≤w (odpowiednio st│umiony) i strzelania, ale tak┐e odg│osy toczenia po ziemi (inne na trawie, inne na betonowych p│ytach), deszczu na szybach i innych. No i oczywi╢cie uk│ad ruchu, kt≤ry jest jednym z najdro┐szych element≤w symulatora - musi byµ zdolny zar≤wno do delikatnego, p│ynnego poruszania kabin▒, jak i gwa│townego szarpniΩcia kilkoma tonami jej masy!
Prawid│owy efekt wsp≤│dzia│ania tak wielu skomplikowanych element≤w zale┐ny jest od ich odpowiedniego zgrania: znakomity uk│ad ruchu i wizualizacja na niewiele siΩ zdadz▒, je╢li pilot zauwa┐y nienaturalne op≤╝nienia lub niesp≤jno╢ci miΩdzy ruchami sterownic a reakcj▒ symulowanego otoczenia. Zapobie┐enie temu wymaga odpowiednio silnego komputera, kontroluj▒cego przebieg symulacji. Przyk│adowo, polski symulator IAPETUS z pocz▒tku lat 90. s│u┐▒cy w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej do selekcji pilot≤w pod wzglΩdem reakcji psychofizycznych podczas lotu (a nie do szkolenia), by│ oparty na jedenastu komputerach klasy XT i AT. Przestarza│▒ ju┐ dzi╢ technologiΩ, pochodz▒c▒ z czas≤w ogranicze± COCOM, zast▒pi│y obecnie nowoczesne rozwi▒zania. Z ka┐dym symulatorem zwi▒zane jest stanowisko steruj▒ce, obs│ugiwane przez instruktora odgrywaj▒cego te┐ rolΩ kontrolera lot≤w. Mo┐na na nim obserwowaµ wskazania przyrz▒d≤w samolotu oraz obraz zewnΩtrzny widoczny z kabiny, a tak┐e kontrolowaµ przebieg lotu, np. poprzez wprowadzanie sytuacji awaryjnych.
Cena zaawansowanego symulatora lotu jest niebagatelna - przyk│adowo ka┐dy z dw≤ch symulator≤w samolotu Airbus, zainstalowanych w Centrum Treningowym w Tuluzie, kosztowa│ ok. 15 mln dolar≤w. Dla por≤wnania: prawdziwy samolot pasa┐erski Airbus A320 kosztuje ok. 35 mln USD.

Ograniczanie koszt≤w

Nie zawsze tak rozbudowany i drogi symulator jest konieczny. Du┐e oszczΩdno╢ci daje rezygnacja z ruchomej platformy, kt≤ra czΩsto oferowana jest jako opcja. Om≤wione wy┐ej cechy charakteryzuj▒ symulatory zaliczane wg norm do tzw. poziomu D - najwy┐szego ze stosowanych. Prostszy poziom C dopuszcza m.in. op≤╝nienia w reakcjach symulatora do 150 ms i ograniczenie pola widzenia do 75░ w poziomie i 30░ w pionie. Symulator poziomu B ma uk│ad ruchu o liczbie stopni swobody zmniejszonej do trzech. Poziom A wymaga wizualizacji tylko w zakresie 45░╫30░ i op≤╝nie± nie wiΩkszych ni┐ 300 ms, bez symulowania r≤┐nych warunk≤w zewnΩtrznych (pogoda, pora dnia i roku) i sytuacji awaryjnych. Istniej▒ urz▒dzenia, kt≤re nie maj▒ uk│adu ruchu, ale poza tym spe│niaj▒ wymagania nawet poziomu D.
Nie warto jednak oszczΩdzaµ na symulatorze zbyt wiele. Jest prawd▒, ┐e zadania, kt≤rych nie bΩdzie m≤g│ spe│niµ prostszy symulator, trzeba bΩdzie zrealizowaµ na rzeczywistym samolocie, kt≤rego koszty eksploatacji s▒ znacznie wy┐sze. Mo┐e siΩ wiΩc okazaµ, ┐e kr≤tkowzroczne oszczΩdno╢ci bΩd▒ nieop│acalne. Oczywiste jest to szczeg≤lnie wtedy, kiedy zast▒pienie szkolenia na symulatorze szkoleniem w powietrzu doprowadzi do uszkodzenia lub utraty sprzΩtu, a nawet zagro┐enia zdrowia i ┐ycia ludzkiego... Nowoczesny symulator lotu jest w stanie ca│kowicie wyeliminowaµ konieczno╢µ wykonywania lot≤w na niekt≤rych etapach szkolenia. Przeszkolenie pilota samolotu komunikacyjnego na nowy typ mo┐e dokonaµ siΩ w│a╢nie poprzez kilku- lub kilkunastodniowe szkolenie na symulatorze. Znany jest przyk│ad pierwszej grupy pilot≤w PLL LOT, kt≤rzy dopiero po otrzymaniu licencji uprawniaj▒cych do pilotowania Boeinga 767 odbyli loty na tym typie samolotu - ca│y proces szkolenia na nieznanym w≤wczas w PLL LOT, ameryka±skim sprzΩcie, odby│ siΩ na ziemi.

Polski wk│ad

Od kilku lat krajowe o╢rodki s▒ stopniowo wyposa┐ane w symulatory produkowane przez mieszcz▒c▒ siΩ na OkΩciu firmΩ Aerospace Industries. Poza wspomnianym ju┐ IAPETUS-em, bΩd▒cym hybryd▒ odrzutowych samolot≤w szkolnych Iskra i Iryda, powsta│y tam symulatory Iskry i Orlika, s│u┐▒ce w Wy┐szej Oficerskiej Szkole Si│ Powietrznych w DΩblinie. Wcze╢niej ten sam zesp≤│ konstruktor≤w, w≤wczas jeszcze jako Zak│ad Innowacyjno-Wdro┐eniowy przy PZL OkΩcie, przeprowadzi│ te┐ modernizacjΩ starego symulatora KTS-4, odpowiadaj▒cego MiGowi-21, wyposa┐aj▒c go m.in. w komputerow▒ wizualizacjΩ. Unowocze╢niony KTS-4K znajduje siΩ w 9 Pu│ku Lotnictwa My╢liwskiego w Zegrzu Pomorskim. IAPETUS zosta│ niedawno zmodernizowany i wyposa┐ony m.in. w nowy system informatyczny (oparty na komputerze Silicon Graphics) i wizualizacjΩ. Ze starej konfiguracji pozosta│y w│a╢ciwie tylko fragmenty uk│adu ruchu i skorupa kabiny. Grafika zosta│a m.in. uzupe│niona o tekstury. Symulator nie s│u┐y do szkolenia, lecz do obserwacji reakcji pilot≤w (np. rejestracja tΩtna i ci╢nienia krwi) w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej. Stanowi on element selekcji pilot≤w do s│u┐by w lotnictwie wojskowym. Jego model dynamiczny wywodzi siΩ z Iskry, lecz zosta│ dostosowany do odwzorowywania samolotu dwusilnikowego, jakim jest Iryda.
Symulator odrzutowego samolotu szkolnego TS-11 Iskra od 1994 r. pozwala na szkolenie pilot≤w Szko│y Orl▒t. Ma mo┐liwo╢µ zainstalowania na ruchomej platformie, jednak opcji tej nie wykorzystano. Grafika bez teksturowania w zakresie 100╫28 stopni. Zbudowany w 1995 roku symulator turbo╢mig│owego PZL-130 Orlika oparto na rozwi▒zaniach podobnych do zastosowanych w symulatorze Iskry, jednak z zastosowaniem tekstur i rozszerzeniem pola widzenia do 115╫30 stopni. Obecnie dobiegaj▒ ko±ca prace nad stacjonarnym symulatorem samolotu my╢liwsko-bombowego Su-22. Jest to urz▒dzenie uproszczone, s│u┐▒ce do zapoznania siΩ z kabin▒ samolotu (stopie± jej skomplikowania sprawia du┐e k│opoty pilotom). Przygotowywany jest tak┐e kompleksowy symulator tego samolotu, osadzony na platformie o sze╢ciu stopniach swobody i maj▒cy bogat▒ wizualizacjΩ. Wobec braku wiΩkszej liczby zam≤wie±, wszystkie dotychczasowe symulatory produkcji Aerospace Industries powsta│y w pojedynczych egzemplarzach.

Por≤wnajmy...

W ostatnich latach gry symulacyjne bardzo siΩ rozwinΩ│y. Pojawiaj▒ siΩ nawet has│a reklamowe informuj▒ce, ┐e dany program powsta│ w ╢cis│ej wsp≤│pracy z producentem samolotu, kt≤ry jest w nim odwzorowany, przytaczane s▒ entuzjastyczne opinie pilot≤w pierwowzoru, a nawet zdarzaj▒ siΩ stwierdzenia, ┐e gra jest wykorzystywana w szkoleniu pilot≤w... No c≤┐, reklama jest d╝wigni▒ handlu, a stwierdzenie, jak daleko posuniΩte s▒ uproszczenia, nie jest │atwe. Por≤wnuj▒c gry symulacyjne i symulatory nale┐y pamiΩtaµ, ┐e inny jest cel tworzenia jednych i drugich. Symulator ma w maksymalny spos≤b zbli┐yµ wra┐enia µwicz▒cego do wra┐e± z prawdziwego lotu. Temu w│a╢nie s│u┐▒ wymy╢lne metody oszukiwania zmys│≤w. Tu nie ma taryfy ulgowej, ba - jest nawet trudniej ni┐ naprawdΩ (symulowane samoloty psuj▒ siΩ w prawie ka┐dym locie...). Gra natomiast ma dostarczaµ rozrywki, dlatego nie nale┐y stosowaµ w niej utrudnie±, kt≤re mog│yby zniechΩciµ klienta, kt≤ry rzadko jest przygotowany do poradzenia sobie z realizmem oferowanym przez profesjonalne, "kabinowe" samoloty. Firmy komputerowe ╢wiadomie upraszczaj▒ zagadnienie, co nie przeszkadza im reklamowaµ │adnych obrazk≤w jako wiernych realizmowi symulator≤w.
Nie mo┐na oczekiwaµ po symulatorach "domowych" takich efekt≤w, jakie s▒ codzienno╢ci▒ w urz▒dzeniach profesjonalnych. Nawet najlepszy monitor czy joystick nie zast▒pi kokpitu samolotu. O symulacji przeci▒┐e± mo┐emy zapomnieµ... Jednak nawet tam, gdzie - zdawa│oby siΩ - mo┐na osi▒gn▒µ zadowalaj▒cy realizm, zdarzaj▒ siΩ wrΩcz ┐enuj▒ce uproszczenia.

Oszukaµ zmys│y

Typowym przyk│adem jest przeci▒gniΩcie statyczne wystΩpuj▒ce w locie z ma│▒ prΩdko╢ci▒. Samolot najpierw stopniowo traci sterowno╢µ - stery op│ywane przez strumie± powietrza z mniejsz▒ prΩdko╢ci▒ s▒ mniej skuteczne. Potem, zw│aszcza w samolotach szkolnych, mo┐e pojawiµ siΩ "ostrzeganie przed przeci▒gniΩciem" - drgania p│atowca i sterownic. Wreszcie samolot wchodzi w korkoci▒g. Na palcach jednej rΩki policzyµ mo┐na pecetowe symulatory, kt≤re odwzorowuj▒ tΩ figurΩ - najczΩ╢ciej samolot po prostu opuszcza nos, nabiera prΩdko╢ci i ju┐. Podobnie jest przy du┐ych prΩdko╢ciach - czasem spotyka siΩ "twardnienie ster≤w", za╢ drgania... nie przypominam sobie - najczΩ╢ciej mamy tylko komunikat "Over-speed!". O przeci▒gniΩciu dynamicznym, czyli utracie si│y no╢nej po gwa│townym ╢ci▒gniΩciu dr▒┐ka te┐ nikt nie pomy╢la│.
Dziwaczne zachowania symulator≤w na PC zdarzaj▒ siΩ tak┐e w innych sytuacjach. Zdarzy│o mi siΩ ju┐ za┐yµ "przyjemno╢ci" turlania siΩ po ziemi bez wiΩkszej szkody dla samolotu lub nag│ego rozsypania siΩ szybowca tu┐ po wykonaniu przewrotu, kiedy nie dzia│a│y na niego prawie ┐adne, poza grawitacj▒, si│y. Zachowanie tego typu w przypadku profesjonalnego symulatora spowodowa│oby odrzucenie go przez zamawiaj▒cego i kompromitacjΩ producenta.
Dziwi mnie, zw│aszcza gdy we╝mie siΩ pod uwagΩ przeznaczenie tych program≤w dla rozrywki, tak schematyczne podej╢cie do potencjalnie atrakcyjnych element≤w symulacji, jak sytuacje awaryjne. W symulatorze nigdy nic siΩ samo nie psuje (s▒ wyj▒tki, ale wymagaj▒ce odpowiednich ustawie± w menu). Natomiast zachowanie samolotu w sytuacji krytycznej, jak▒ jest wypadek, wcale nie jest losowe - jedne programy umo┐liwiaj▒ l▒dowanie wszΩdzie, natomiast inne powoduj▒ katastrofΩ nawet po perfekcyjnym l▒dowaniu w miejscu przygodnym. Dodatkow▒ "atrakcj▒" jest w takim przypadku zmiana punktu widzenia na kamerΩ obserwuj▒c▒ samolot z boku. Po co? Bardziej realistyczne wypadki mo┐na obejrzeµ w kinie, a realistyczny symulator powinien pozostawiµ pilota w rozpadaj▒cym siΩ wraku... Podobne podej╢cie maj▒ producenci do katapultowania - prawie zawsze widzimy je okiem Anio│a Str≤┐a.
Wiele mo┐na siΩ nauczyµ dziΩki symulatorom, kt≤re nie pozostawiaj▒ gracza samego - opanowanie korzystania z radia i pomocy radionawigacyjnych daje du┐▒ satysfakcjΩ. Pilotowania symulatora mo┐na nauczyµ siΩ do╢µ szybko (no, mo┐e poza l▒dowaniem), ale latanie wed│ug wskaza± przyrz▒d≤w to "wy┐sza szko│a jazdy", kt≤r▒ prawdziwy pilot opanowuje po wielu miesi▒cach, a nawet latach szkolenia samolotowego. Na og≤│ przyrz▒dy radionawigacyjne w symulatorze, je╢li w og≤le s▒ uwzglΩdnione, pozwalaj▒ poznaµ tajniki IFR nie gorzej ni┐ w prawdziwych lotach. Na szczΩ╢cie bywaj▒ nieliczne symulatory domowe, kt≤re nie wywo│uj▒ niesmaku i pozwalaj▒ na przyjemn▒ i pouczaj▒c▒ zabawΩ. Symulatory lotu zaliczam do najszlachetniejszych, je╢li mo┐na tak powiedzieµ, gier komputerowych - s▒ narzΩdziem s│u┐▒cym nauce po│▒czonej z rozrywk▒, daj▒ du┐▒ satysfakcjΩ i praktyczn▒ wiedzΩ. Mam tylko czasem w▒tpliwo╢ci czy program, kt≤ry mo┐na traktowaµ nieraz ca│kiem serio, w kt≤rym tak naprawdΩ niewa┐ne s▒ punkty, poziomy i zwyciΩstwa, a liczy siΩ sta│e podnoszenie umiejΩtno╢ci jest tylko gr▒? A mo┐e to ju┐ program edukacyjny?

Pierwsze loty

Do swojego pierwszego symulatora lotu wiele os≤b podchodzi tak, jak do ka┐dej kolejnej gry. Szybko jednak okazuje siΩ, ┐e opanowanie tego rodzaju rozrywki wymaga czego╢ wiΩcej ni┐ zrΩcznych r▒k i dobrej znajomo╢ci "klawiszologii" nieraz bardzo rozbudowanej. Rzeczywi╢cie, mo┐na siΩ zniechΩciµ, je╢li samolot za nic "nie chce" lecieµ prosto. Ale kiedy pi▒ty raz rozbijasz siΩ przy l▒dowaniu po wykonaniu misji, nikt nie jest zdziwiony, kiedy stwierdzisz, ┐e symulatory s▒ zbyt trudne... Je╢li Twoje pierwsze l▒dowanie jest wci▒┐ przed Tob▒, spr≤buj jeszcze raz. Poni┐sze rady przydadz▒ Ci siΩ w ka┐dym symulatorze samolotu, mo┐e z wyj▒tkiem tych, w kt≤rych nie da siΩ sterowaµ klapami (bo ich nie ma) lub podwoziem (bo jest sta│e).

Platforma hydrauliczna stosowana jako uk│ad ruchu dla symulator≤w

Start
Jeste╢ na pasie. Sprawd╝, czy klapy s▒ wysuniΩte - zwiΩksz▒ si│Ω no╢n▒, pomog▒ wystartowaµ. Je╢li ich wysuwanie jest stopniowane, pozycja startowa jest przy ok. 1/3 pe│nego wychylenia - dalej za bardzo zwiΩkszy siΩ op≤r. W│▒cz pe│ny gaz. Obserwuj prΩdko╢ciomierz i centraln▒ liniΩ pasa. Bardzo delikatnie koryguj kierunek i po osi▒gniΩciu odpowiedniej prΩdko╢ci (podanej w instrukcji) lekko poci▒gnij dr▒┐ek do siebie. Horyzont nie powinien uciec z pola widzenia. Po sekundzie zauwa┐ysz, ┐e perspektywa siΩ zmienia - jednocze╢nie ruszaj▒ wskaz≤wki wysoko╢ciomierza i wariometru (pokazuj▒cego prΩdko╢µ pionow▒). Wci▒gnij podwozie. Po chwili wci▒gnij klapy. Sprawd╝, czy prΩdko╢µ ro╢nie - je╢li nie, zmniejsz k▒t wznoszenia. Lecisz!
Lot
Po osi▒gniΩciu odpowiedniej wysoko╢ci mo┐esz och│on▒µ z pierwszych emocji - tu jest bezpiecznie.
Je╢li zachowasz wystarczaj▒co du┐▒ prΩdko╢µ (powy┐ej tej, z kt≤r▒ startowa│e╢) i nie bΩdziesz wykonywa│ gwa│townych ruch≤w dr▒┐kiem, mo┐esz lataµ, jak d│ugo zechcesz. Zr≤b kilka zakrΩt≤w, staraj▒c siΩ mieµ horyzont ca│y czas w polu widzenia i nie przechylaj▒c go bardziej, ni┐ o 45░. Pilnuj wysoko╢ci - nie lataj zbyt nisko! Wyczuj, w jakiej pozycji powinien znajdowaµ siΩ horyzont, by wysoko╢µ pozostawa│a sta│a. Zauwa┐, ┐e pozycja ta jest zale┐na od prΩdko╢ci - przy ma│ych prΩdko╢ciach nos samolotu musi byµ uniesiony wy┐ej, wiΩc linia horyzontu opada. Uwa┐aj! Je╢li przy prΩdko╢ci minimalnej zadrzesz nos zbyt wysoko, bΩdziesz mia│ k│opoty! Mo┐esz eksperymentowaµ, ale na du┐ej wysoko╢ci. Je╢li samolot zacznie spadaµ, masz du┐o czasu - pozw≤l mu najpierw siΩ rozpΩdziµ, dopiero potem wyprowadzaj z nurkowania. Oswajaj siΩ z samolotem. Przede wszystkim naucz siΩ rozpoznawaµ zbli┐anie siΩ do prΩdko╢ci minimalnej - przyda siΩ to przy l▒dowaniu. Znajd╝ lotnisko, przeleµ nad nim na bezpiecznej wysoko╢ci. Teraz spr≤buj jeszcze raz, ale tym razem wzd│u┐ pasa startowego. Odlatuj od lotniska i znowu wracaj - wzd│u┐ pasa. Poµwicz trochΩ, to wa┐ne. Za ka┐dym razem zmniejszaj wysoko╢µ, naucz siΩ oceniaµ j▒ na podstawie otoczenia, a nie wysoko╢ciomierza.
L▒dowanie
Kiedy ju┐ osi▒gniesz swobodΩ w przelotach wzd│u┐ pasa, jeste╢ gotowy na l▒dowanie. Oddal siΩ na wiΩksz▒ odleg│o╢µ i zawr≤µ. Powiniene╢ byµ w osi pasa. Zmniejsz prΩdko╢µ do ok. 130 proc. minimalnej. Stopniowo wysuwaj klapy do maksimum. Steruj bardzo delikatnie, kontroluj prΩdko╢µ. Pr≤g pasa powinien byµ na ╢rodku pola widzenia, a ca│y pas powinien byµ widoczny jako trapez r≤wnoramienny - je╢li te warunki s▒ spe│nione, Twoja pozycja jest prawid│owa. Wysu± podwozie. Gazem skoryguj prΩdko╢µ, kt≤ra powinna byµ teraz o ok. 10 proc. wiΩksza od minimalnej. Podejmij decyzjΩ o l▒dowaniu lub przej╢ciu na drugi kr▒g - je╢li stwierdzisz, ┐e nie uda Ci siΩ uzyskaµ prawid│owej pozycji lub prΩdko╢ci przed l▒dowaniem, nie ryzykuj, spr≤buj jeszcze raz. Utrzymuj prΩdko╢µ i kieruj samolot nad pr≤g pasa. Powiniene╢ min▒µ go tu┐ nad ziemi▒. Tu┐ przed przyziemieniem lekko zaci▒gnij dr▒┐ek, by zmniejszyµ opadanie. Uwaga: nie dopu╢µ do wznoszenia, bo to grozi utrat▒ prΩdko╢ci! Po dotkniΩciu ko│ami ziemi zredukuj obroty silnika i w│▒cz hamulce. Koryguj kierunek a┐ do zatrzymania. Uda│o siΩ! Jak Twoje tΩtno?
Ca│a filozofia
Najwa┐niejszy jest spok≤j. Paniczne ruchy dr▒┐kiem powoduj▒ tylko rozchwianie samolotu, dezorientacjΩ pilota i utratΩ prΩdko╢ci lub wysoko╢ci - murowana katastrofa. Wa┐na jest te┐ odrobina wyobra╝ni przestrzennej dla okre╢lenia swojej pozycji oraz pamiΩtanie o tym, ┐e mo┐liwo╢ci samolotu tkwi▒ przede wszystkim w jego prΩdko╢ci - im jest ona mniejsza, tym ostro┐niej nale┐y pilotowaµ. I to jest ca│a filozofia - reszta to szczeg≤│y...

Rafa│ Miszczak

Symulator samolotu PZL-130 "Orlik"

Symulator ten jest wyposa┐ony w trzykana│owy system wizualizacji z generatorem obrazu najnowszej generacji. Pole widzenia z kabiny pilota zawiera siΩ w obszarze 30╫ 115 stopni. Generowany jest obraz otoczenia samolotu z mo┐liwo╢ci▒ zmiany warunk≤w atmosferycznych, widzial-no╢ci, pory dnia i pory roku. Poza tym symulator zapewnia: pe│n▒ symulacjΩ d╝wiΩku (szumy aerodynamiczne, praca sil-nika, systemy pok│adowe), symulacjΩ pracy instalacji i wska-za± przyrz▒d≤w pok│adowych, imitacjΩ obci▒┐enia na organach sterowania, symulacje awarii oraz niesprawno╢ci instalacji i urz▒dze± pok│adowych, wprowadzanie dowolnych warunk≤w szkolenia przy budowaniu scenariusza lotu. Opcjonalnie symulator mo┐e byµ wyposa┐ony w platformΩ o 3 lub 6 stopniach swobody.

(AM)

Symulator kolejowy

Nie tylko umiejΩtno╢µ pilotowania samolot≤w mo┐e byµ µwiczona na symulatorach. Kompleksowy symulator loko-motywy elektrycznej wykorzystywany jest do szkolenia maszynist≤w kolejowych poci▒g≤w pasa┐erskich i towa-rowych. W symulatorze zastosowano system komputerowej generacji obrazu (CGI). DziΩki temu obraz widziany przez przedni▒ szybΩ kabiny jest zbli┐ony do rzeczywistego, w│▒cznie z symulacj▒ warunk≤w atmosferycznych, pory roku i doby. Uk│ad ruchu o 6 stopniach swobody zapewnia odwzorowanie wszelkich odczuµ pochodz▒cych od prze-ci▒┐e±, jakie wystΩpuj▒ w czasie rzeczywistej jazdy (│▒cznie z oddzia│ywaniem lokomotywy ze sk│adem wagon≤w). Zapewniona jest pe│na symulacja efekt≤w d╝wiΩkowych s│yszalnych wewn▒trz rzeczywistej kabiny lokomotywy oraz symulacja pracy instalacji i wskaza± wszystkich przyrz▒d≤w. Oprogramowanie umo┐liwia zmianΩ oznakowania linii kolejowej, ustawiania nieruchomych przeszk≤d na torze oraz ruchomych obiekt≤w na przejazdach z mo┐liwo╢ci▒ symulacji kolizji z tymi przeszkodami. W tym wirtual-nym ╢rodowisku mo┐na umieszczaµ "poci▒gi widma" dla zainscenizowania wszelkich normalnych i nienormalnych sytuacji ruchowych │▒cznie z katastrofami.

(AM)

Symulator samolotu TS-11 "Iskra"

Symulator ten jest urz▒dzeniem klasy "full-mission", s│u┐▒cym do szkolenia i treningu pilot≤w w pe│nym zakresie pilota┐u, do trenowania ich zachowa± w sytuacjach awaryjnych oraz zwi▒zanych z wykorzystaniem uzbrojenia. Kabina wyposa┐ona zosta│a w imitatory wszystkich przyrz▒d≤w pilota┐owo-nawigacyjnych i sterownic. Tr≤jkana│owy, kolimatorowy system wizualizacji wykorzystuje generator obrazu CGI na bazie grafiki XS-24Z Silicon Graphics o rozdzielczo╢ci 1280╫1024 z mo┐liwo╢ci▒ wprowadzania r≤┐nych warunk≤w atmosferycznych, pory roku i dnia oraz generowania obiekt≤w ruchomych. D╝wiΩk symulowany jest przez generator klasy Hi-fi. Odtwarzane s▒ wszystkie d╝wiΩki zwi▒zane z prac▒ silnika, szumami aerodynamicznymi, prac▒ instalacji i urz▒dze± pok│adowych. SymulacjΩ si│ na organach sterowania zapewnia uk│ad hydrauliczny sterowany cyfrowo o dok│adno╢ci odtwarzania charakterystyk 5 proc. Symulator przystosowany jest do zabudowy na ruchomej platformie o 3 lub 6 stopniach swobody. (AM)

S│owniczek

• Dr▒┐ek sterowy - sterownica pozwalaj▒ca na poruszanie sterem wysoko╢ci (ruchy pod│u┐ne) i lotkami (ruchy poprzeczne).
• K▒t natarcia - jedna z podstawowych wielko╢ci charakteryzuj▒cych dany stan lotu. K▒t pomiΩdzy kierunkiem nap│ywaj▒cych strug powietrza a ciΩciw▒ profilu (w przybli┐eniu: k▒t pomiΩdzy p│aszczyzn▒ skrzyd│a a kierunkiem lotu). Na jego zmianΩ bezpo╢rednio wp│ywa ster wysoko╢ci. Od k▒ta natarcia zale┐▒ przede wszystkim: si│a no╢na i op≤r samolotu - w zakresie ma│ych warto╢ci zwiΩkszenie tego k▒ta zwiΩksza si│Ω no╢n▒, ale przekroczenie tzw. krytycznego k▒ta natarcia powoduje przeci▒gniΩcie. K▒t pochylenia - k▒t pomiΩdzy p│aszczyzn▒ poziom▒ samolotu a poziomem ziemi, mierzony w p│aszczy╝nie pod│u┐nej samolotu.
• K▒t przechylenia - k▒t pomiΩdzy p│aszczyzn▒ poziom▒ samolotu a poziomem ziemi, mierzony w p│aszczy╝nie poprzecznej samolotu.
• K▒t odchylenia - k▒t pomiΩdzy p│aszczyzn▒ pod│u┐n▒ samolotu a kierunkiem lotu.
• Klapy - umieszczone na tylnej, przykad│ubowej czΩ╢ci skrzyd│a ruchome powierzchnie, kt≤rych wychylenie w d≤│ zwiΩksza si│Ω no╢n▒ (efekt korzystny) i op≤r (efekt najczΩ╢ciej niekorzystny). Wychylone przy starcie i l▒dowaniu pozwalaj▒ zmniejszyµ prΩdko╢µ minimaln▒.
• Koordynacja zakrΩtu - dzia│anie pilota polegaj▒ce na takim dobraniu k▒ta przechylenia samolotu i prΩd-ko╢ci k▒towej w zakrΩcie, by wypadkowa si│ maso-wych znajdowa│a siΩ w p│aszczy╝nie pionowej samo-lotu. M≤wi▒c pro╢ciej - w zakrΩcie skoordynowanym samolot przechylony jest tak, ┐e pilot nie odczuwa si│y od╢rodkowej jako dzia│aj▒cej w bok, lecz w d≤│. Skoordynowanie zakrΩtu wymaga odpowiedniego wsp≤│dzia│ania wszystkich ster≤w.
• Korkoci▒g - stan lotu po przeci▒gniΩciu, polegaj▒cy na stromym opadaniu po torze ╢rubowym z ponadkrytycznymi k▒tami natarcia (oderwane strugi na p│acie). Wyj╢cie z korkoci▒gu polega na zahamowaniu obrot≤w sterem kierunku i zmniejszeniu k▒ta natarcia sterem wysoko╢ci, dla uzyskania normalnego op│ywu skrzyde│. Po zwiΩkszeniu prΩdko╢ci nastΩpuje wyprowadzenie z nurkowania.
• Lotki - umieszczone przy ko±cach skrzyde│ ruchome powierzchnie wychylane niesymetrycznie, powoduj▒ce obr≤t samolotu wok≤│ osi pod│u┐nej (X).
• Hamulec aerodynamiczny - zamontowana na samolocie ruchoma p│yta wysuwana lub wychylana w celu zwiΩkszenia oporu aerodynamicznego.
• Peda│y - sterownica no┐na, pozwalaj▒ca na poruszanie sterem kierunku.
• PrΩdko╢µ minimalna - prΩdko╢µ, przy kt≤rej wystΩpuje przeci▒gniΩcie statyczne. Jej warto╢µ zale┐y m.in. od konfiguracji samolotu - po wychyleniu klap zmniejsza siΩ.
• Przeci▒gniΩcie - zaburzenie (oderwanie) strug powietrza od g≤rnej powierzchni profilu p│ata. Powoduje gwa│towny spadek si│y no╢nej i czΩsto prowadzi do korkoci▒gu. WystΩpuje przy ma│ych prΩdko╢ciach (p. statyczne) lub po gwa│townym manewrze (p. dynamiczne).
• Sterownice - zamontowane w kabinie elementy pozwalaj▒ce pilotowi sterowaµ statkiem powietrznym - dr▒┐ek lub wolant, peda│y oraz d╝wignia gazu.
• Stery - umieszczone na ogonie (choµ nie zawsze) ruchome powierzchnie pozwalaj▒ce na zmianΩ op│ywu powietrza wok≤│ samolotu i zmianΩ jego orientacji przestrzennej. Ster wysoko╢ci powoduje obr≤t wok≤│ osi poprzecznej (Y), a ster kierunku - wok≤│ pionowej (Z).
• Wolant - przypominaj▒ca kierownicΩ samochodow▒ sterownica pe│ni▒ca rolΩ dr▒┐ka sterowego w wiΩk-szych samolotach. Obroty wok≤│ osi pod│u┐nej odpowiadaj▒ ruchom lotek, za╢ przesuwanie wolantu do przodu i do ty│u porusza sterem wysoko╢ci.

Symulatory samolot≤w cywilnych

Przedstawiamy wszystkie godne uwagi symulatory lotu, jakie ukaza│y siΩ na polskim rynku od pocz▒tku roku 1996 do ko±ca marca 1998. Gry s▒ wymienione poczynaj▒c od symulator≤w cywilnych, poprzez "bojowe", na symulatorach ╢mig│owc≤w ko±cz▒c, w porz▒dku chronologicznym (wed│ug daty premiery w Polsce).

Flight Unlimited II

Flight Unlimited

Flight Simulator 98

Flight Simulator 95

Symulatory samolot≤w wojskowych

F-22 Air Dominance Fighter

iF-22

F/A-18 Hornet

iF-16 Fighting Falcon

JetFighter III

Flying Corps

Air Warrior II

Silent Thunder - A-10 Tank Killer II

Top Gun

EuroFighter 2000

Su-27 Flanker

Symulatory ╢mig│owc≤w

Jane's Longbow 2

Comanche 3

Mi-24 Hind

Apache Longbow

Jane's AH-64D Longbow

Programy dostarczyli:

• IPS Computer Group, 02-916 Warszawa, ul. OkrΩ┐na 3, tel. (022) 6422766, 68, www.ipscg.waw.pl
• MarkSoft, 01-872 Warszawa, ul. Perzy±skiego 2, tel. (022) 6639390, www.marksoft.com.pl
• Microsoft Polska, 00-844 Warszawa, ul. Grzybowska 80/82, tel. (022) 6615405, www.microsoft.com.pl
• Mirage, 03-933 Warszawa, ul. Obro±c≤w 2c, tel. (022) 6161551, 6161555, www.mirage.com.pl
• Optimus S.A., 33-300 Nowy S▒cz, ul. Nawojowska 118, tel. (018) 4440500, www.optimus.com.pl

(c) Copyright LUPUS